yadā cittaṃ gṛhlāti na tadā cittānāṃ yadā vedanāṃ na tadā saṃjñāmityevamādi |
yat tarhi bhagavatīktam “sarāgaṃ cittaṃ sarāgaṃ cittam iti yathābhūtaṃ prajānātīty” evamādi |
na tayor dugapadgrahaṇam | vastramalāyugāpadgrahaṇavat |
sarāgaṃ cittam iti dvidhā sarāgatā |
saṃsṛṣṭasarāgatā saṃyoiga sarāgatā ca |
tatra sarāgaṃ saṃprayuktaṃ cittaṃ dvābhyāṃ sarāgaṃ tato ’nyatsāsravaṃ saṃyogasarāgatayā sarāgam |
atra tu sūtre rāgasaṃprayuktaṃ sarāgaṃ rāgapratipakṣī vigatarāgam ity eke |
yadi hi rāgeṇāsaṃprayuktaṃ vigatarāgaṃ syād anyakleśasamprayuktam api syāt |
evaṃ tarhi tadapratipakṣaḥ sāsravaṃ cittamakliṣṭaṃ naiva sarāgaṃ na vigatarāgaṃ syād ityevamādi |
tasmād rāgasaṃprayuktatayā ’pi sarāgaṃ cittamatreṣṭavyamity apare |
evaṃ yāvat samohaṃ vigatamohaṃ ca veditavyam |
saṃkṣiptaṃ kuśalamālambanābhisaṃkṣepāt |
vikṣiptaṃ kliṣṭaṃ vikṣepasaṃprayogāt |
saṃkṣiptaṃ middhasaṃprayuktaṃ vikṣiptamanyata kliṣṭam iti pāścāttyāḥ |
tadetanna varṇayanti | tadeva hi cittaṃ saṃkṣiptavikṣiptaṃ syāt kliṣṭamiddhasaṃprayīgāt |
śāstravirodhaś ca syāt | “saṃkṣiptaṃ cittaṃ yathābhūtaṃ prajānāti |
tajjñānaṃ catvāri jñānāni dharmajñānamanvayajñānaṃ saṃvṛtijñānaṃ mārgajñānam” iti |
līnaṃ cittaṃ kliṣṭaṃ kauśīdyasaṃprayogāt | pragṛhītaṃ kuśalaṃ vīryasaṃprayogāt |
parītāṃ kliṣṭaṃ vyavadānaparīttairniṣevitatvāt |
mahadgataṃ kuśalaṃ tadviparyayāt |
mūlamūlyaparivārānuparivartakavalālpavahutvāc ca |
kliṣṭacittaṃ dvābhyāmakuśalamūlābhyāṃ samulam |
kuśalaṃ tribhiḥ kuśalamūlaiḥ | kliṣṭamalpamūlyamayatna-sādhyatvāt |
kuśalaṃ bhumūlyaṃ vahābhisaṃskārasādhyatvāt |
kliṣṭaṃ tajjātīyānāgatabhāvanā ’bhāvānna mahāparivāraṃ tribhiś ca skandhaiḥ sānuparivartam |
kuśalaṃ tu mahāparivāraṃ caturbhiś ca skandhaiḥ sānuparivartam |
alpabalaṃ khalv api kliṣṭaṃ bahubalaṃ kuśalam |
ekayā hi duḥkhe dharmajñānakṣāntyā daśānuśayātyantasamudghātaḥ kriyate |
tasmād api kliṣṭam parīttaṃ kuśalaṃ mahadgatam | uddhataṃ kliṣṭamauddhatyasaṃprayogāt |
anuddhataṃ kukśalaṃ tatpratipakṣatvāt | evam abyupaśāntṃ vyupaśāntaṃ ca |
asamāhitaṃ kliṣṭaṃ vikṣepasaṃprayogāt |
samāhitaṃ kuśalaṃ tatpratipakṣatvāt |
abhāvitaṃ kliṣṭaṃ pratilambhatiṣevaṇabhāvanābhyāmabhāvitatvāt |
bhāvitaṃ kuśalaṃ tābhyāṃ bhāvitatvāt vimuktaṃ kliṣṭaṃ svabhāvasaṃtānavimuktibhyāmavimuktatvāt |
vimuktaṃ kuśalaṃ tābhayaṃ vimuktatvād iti vaibhāṣikāḥ | evaṃ tu sūtraṃ nānulomitaṃ bhavati |
eṣāṃ ca padānāṃ nārthaviśeṣa ukto bhavati |
sūtra uktaṃ “kathaṃ cittamadhyātmaṃ saṃkṣiptaṃ bhavati |
yaccittam styānamiddhasahagatamadhyātmaṃ saṃnirodhasahagataṃ no tu vipaśyanayā samanvāgatam |
kathaṃ vahirvikṣiptaṃ bhavati |
yaccittaṃ pañcasu kāmaguṇeṣv anuvikṣiptaṃ bhavaty anuvisṛtam” iti |
nanu coktaṃ tadeva cittaṃ saṃkṣiptaṃ syād vikṣiptaṃ ceti |
uktamidamayuktaṃ tūktaṃ viddhasahagatasya kliṣṭasya vikṣiptatvāpratijñānāt |
nanu coktaṃ śāstravirodhaḥ syād iti |
varaṃ śāstravirodho na sūtravirīdhaḥ |
kathameṣāṃ padānāṃ nārthaviśeṣa ukto bhavati |
vikṣiptalilinoddhatāvyupaśāntāsamāhitābhāvitāvimuktānāṃ cittānām abhinnalakṣaṇavacanāt saṃkṣiptapragṛhītādīnāṃ ca |
na vai noktaḥ padānām arthaviśeṣo bhavati |
kliṣṭasāmānye ’pi taddoṣasaṃdarśanāt |
ityapyetat kliṣṭaṃ cittaṃ vikṣiptaṃ līnam iti vistaraḥ |
evaṃ kuśalasyāpi guṇaviśeṣasaṃdarśanādukta evarthaviśeṣo bhavati |
sūtravirodhasyāparihārānnaiṣa eṣāṃ padānām arthaḥ |
yadi ca sūtre tadeva līnaṃ cittaṃ tadevoddhatamityabhipretaṃ syāt idaṃ noktaṃ syāt |
“yasminsamaye līnaṃ cittaṃ bhavati layābhir śaṅka vā akālastasminsamaye prasrabdhisamādhyupekṣāsaṃvodhyaṅgānāṃ bhāvanāyāḥ |
yasminsagaye uddhātaṃ cittaṃ bhavati auddhatyābhiś aṅki vā akālastasminsamaye dharmavicayavīryaprītisaṃvodhyaṅgānāṃ bhāvanāyā” iti |
kiṃ punar vodhyaṅgānāṃ vyagrā bhāvanā |
manasikaraṇaṃ teṣāṃ bhāvaneṣṭā na saṃmukhībhāva ityadoṣa eṣaḥ |
kauśīdyādhikamatra cittaṃ līnam ity uktam |
auddhatyādhikaṃ coddhatamityavirodhaḥ |
tayostu sahabhāvāttadeva cittaṃ līnaṃ tadevoddhatam iti brūmaḥ |
nābhiprayikaṃ vacanaṃ vāryate |
sūtre tu nāyamabhiprāya iti brūmaḥ |
yattūktaṃ “sarvameva rāgasaṃprayuktaṃ cittaṃ sarāgam” iti |
katamac cittaṃ rāgasaṃprayuktam | rāgaprāptisahitaṃ cet |
asāsravam iti sarāgaṃ prāpnoti śaikṣacittam |
rāgālambanaṃ cet | arhato ’pi sāsravaṃ cittaṃ sarāgam iti gṛhlīyāt |
rāgālambanatvāt kathaṃ vā tatsāsravam |
sāmānya kleśālambanatvād iti cet |
evam api samohaṃ gṛhlīyānmohālambanatvāt |
na ca paracittajñānaṃ prāptyālambanaṃ nāpi taccittālambanaṃ rāgālambanam |
tasmān na rāgasaṃprayogātsarāgaṃ cittamatreṣṭam |
kiṃ tarhi |
rāgasaṃprayuktaṃ cittaṃ sarāgamasaṃprayuktaṃ vigatarāgam iti sūtrābhigrāyo dṛśyate |
yat tūktaṃ “vigatarāgamasya taccittaṃ bhavati vigatadveṣaṃ vigatamohamanāvarttikadharmi kāmabhave rūpabhave ārupyabhave” iti |
tatra tatpraptivigamaṃ saṃdhāyoktam |
nanu coktam anyakleśasaṃprayuktam api cittaṃ rāgaviprayuktatvād vigatarāgaṃ syād ” iti |
etenābhisaṃdhinā na doṣaḥ |
na tu tadvigatarāgam iti kṛtvā gṛhyate |
kiṃ tarhi | sadveṣaṃ samohamityevamādi |
alaṃ prasaṅgena siddhānto varṇyatām |
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.