yājñavalkyeti hovāceti pūrvavat | kati stotriyāḥ stopyatītyayamudgātā | stotriyā nāma ṛksāmasamudāyaḥ katipayānāmṛcām | stotriyāvāśamyāvāyāḥ kāścana ṛcaḥ, tā sarvāstistra evetyāha | tāśca vyākhyātāḥ- muronuvākyā ca yājyā ca śasyaiva tṛtīyeti | tatra pūrvamuktam - yatkiñcedaṃ prāṇabhṛta sarve jayatīti tat kena sāmānyena? ityucyate - katamāstāstistra ṛco yā adhyātmaṃ bhavantīti | prāṇa eva puronuvākyā, paśabdasāmānyāt | avāno yājyā, ānantaryāt | apānena hi prattaṃ havirdevatā grasanti, yāgaśca pradānam | vyānaḥśasyā -"aprāṇannanapānannṛcamabhivyāharati"(cha. u. 1 | 3 | 4) | iti śratyantarāt | kiṃ tābhirjayatīti vyākhyātam |
tatra viśeṣasambandhasāmānyamanuktamihocyate, sarvamanyad vyākhyātam |
lokasambandhasāmānyena pṛthivīlokamevapuronuvākyayā jayati, antarikṣalokaṃ yājyayā, madhyamatvasāmānyāt |
dyulokaṃśasyayordhvatvasāmānyāt |
tato ha tasmādātmanaḥ praśnanirṇayādasau hotā aśvala upararāma nāyamasmadgecara iti || 10 ||
iti tṛtīyādhyāye prathamamaśvalabrāhmaṇam || 1 ||
ākhyāyikāsambandhaḥ prasiddha eva | mṛtyoratimuktirvyākhyātā kālalakṣaṇāt karmalakṣaṇācca | kaḥ punarasau mṛtyuryasmādatimuktirvyākhyātā? sa ca svābhāvikājñānāsaṅgāspado 'dhyātmādhibhūtāviṣayaparicchinno grahātigrahalakṣaṇo mṛtyuḥ | tasmāt paricchinnarūpānmṛtyoratimuktasya rūpāṇyaganyādityādīnyudgīthaprakaraṇe vyākhyātāni | aśvalapraśnecatadgato viśeṣaḥ kaścit | taccaitat karmaṇāṃ jñānasahitānāṃ phalam | etasmāt sādhyasādhanarūpāt saṃsārānmokṣaḥ kartavya ityatobandhanarūpasyamṛtyoḥ svarūpamucyate | baddhasya hi mokṣaḥ kartavyaḥ | yadapyatimuktasya svarūpamuktaṃ tatrāpi grahātigrahābhyāmavinirmukta eva mṛtyurūpābhyām | tathā coktaṃ"aśanāyāhimṛtyuḥ"(bṛ.u.1 | 2 | 1) "eṣa eva mṛtyuḥ"iti | ādityasthaṃ puruṣamaṅgīkṛtyāha"eko mṛtyurvahavā"iti ca | tadātmabhāvāpanno hi mṛtyorāptimatimucyata ityucyate | na ca tatra grahātigrahau mṛtyurūpau nastaḥ | "athaitasya manaso dyauḥ śarīraṃ jyotīrūpamasāvādityaḥ"(bṛ. u. 1 | 5 | 12) 'manaśva'grahaḥ sa kāmenātigrāheṇa gṛhītaḥ"(3 | 2 | 7) iti, vakṣyati"prāṇo vai grahaḥ so 'pānenātigrāheṇa"(3 | 2 | 2) iti,"vāgvai grahaḥ sa nāmnātigrāheṇa"(3 | 2 | 3) iti ca | tathā vyannavibhāge vyākhyātamasmābhiḥ | suvicāritaṃ caitad yadeva pravṛttikāraṇaṃ tadeva nivṛttikāraṇaṃ na bhavatīti | kecittu sarvameva nivṛttikāraṇaṃ manyante | ataḥ kāgṇāt pūrvasmātpūrvasmānmṛtyormucyate uttaramuttaraṃ pratipadyamāno vyāvṛttyarthameva prati padyate na tu tādarthyam, ityata ā dvaitakṣayāta sarvaṃ mṛtyuḥ, dvainakṣaye tu paramārthatā mṛtyorāptimatimucyate | ataśca āpekṣikī gauṇī muktirantarāle | sarvametad evat abārhadāraṇyakam | nanu sarvaikatvaṃ mokṣaḥ"tasmāttatsarvamabhavat"(bṛ. u. 1 | 4 | 10) iti śruteḥ | bāḍhaṃ bhavatyetadapi, natu"grāmakāmo yajeta, paśukāmo yajeta"ityādiśrutīnāṃ tādarthyam | yadi hyadvaitārthatvameva āsāṃ grāmapaśusvargādyarthatvaṃ nāstīti grāmapaśusvargādayo na gṛhyeran, gṛhyante tu karmaphalavaicitryaviśeṣāḥ | yadi ca vaidikānāṃ karmaṇāṃ tādarthyameva, saṃsāra eva nābhaviṣyat | atha tādarthye 'pi anuniṣpāditapadārthasvabhāvaḥ saṃsāra iti cet | yathā ca rūpadarśanārtha āloke sarvo 'pi tatrasthaḥ prakāśyata eva | na;pramāṇānupapatteḥ | advaitārthatve vaidikānāṃ karmaṇāṃ vidyāsahitānām anyaspānuniṣpāditatve pramāṇānupapattiḥ | na pratyakṣaṃ nānumānamata eva ca nāgamaḥ | ubhayam ekena vākyena pradarśyata iti cet kulyāpraṇayanālokādivat | tannevam;vākyadharmānupapatteḥ | na ca ekavākyagatasyārthasya pravṛttinivṛttisādhanatvamavagantuṃ śakyate | kulyāpraṇayanālokādāvarthasya pratyakṣatvādadoṣaḥ | yadapyucyate mantrā asminnartheḥ dṛṣṭā iti | ayameva tu tāvadarthaḥ pramāṇāgamyaḥ | mantrāḥ punaḥ kim asminnartha āhosvidanyasminnartha iti mṛgyametat | tasmād grahātiprahalakṣaṇo mṛtyurbandhaḥ, tasmānbhokṣo vaktavya ityata idamārabhyate na ca jānīmo viṣayasandhāvivāntarāle 'vasthānamardhajaratīyaṃ kauśalam | yattu mṛtyoratimucyata ityukatvā grahātigrahāvucyete, tacvarthasambandhāt | sarvo 'yaṃ sādhyasādhanalakṣaṇo bandhaḥ, grahātigrahāvinirmokāt | nigaḍe hi nirjñāte nigaḍitasya mokṣāya yatnaḥ kartavyo bhavati;tasmātādarthyenārambhaḥ |