Tum inquit illa. Tô ánt-uuúrta sî mír. Hęc est uetus querela de prouidentia. Tíz íst tiu álta chlága fóne gótes prouidentia . dáz sî daz liberum geírre. Marcoque tullio uehementer agitata . cum distribuit diuinationem. Únde fóne cicerone gnûog ketríbeníu . dâr er daz uuízegtûom téilta . s. in tres partes . in aruspitia . et in fulguritia . et in oscinia. Aruspitia uuúrten genómen fóne dîen léberôn dero ópfer-frískingo. Fulguritia fóne dien blícchen. Oscinia fóne dero fógelo rárto. Et res quesita tibi ipsi . diu prorsus et multum. Únde íst iz tír . dáz méinet fóne dír . éin hárto gnôto gesûochet tíng. Sed haud quaquam satis diligenter . ac firmiter hactenus expedita . ab ullo uestrum. Únde áber îo nóh nîeht keuuárlicho . nóh kuíslicho gerécchet fóne íuuêr dehéinemo.
Cuius caliginis causa est. Téro tímberi scúlt íst táz. Quod motus . i. conatus humanę rationis non potest admoueri . ad simplicitatem diuinę prescentię. Táz tes ménnisken ratio . dóh si síh is péite . nîeht erréichen nemág tîa éinfálti gotes fóre-uuízedo. Quę si ullo modo cogitari queat . s. saltim intellectu . quia non ualet ratione. Úbe dîa îoman uuízen mág . úberstîgendo dia rationem. Nihil relinquetur amgibui. Témo neíst nehéin zuîuel an dírro questione. Kótes prescentia íst éinfálte . uuánda er ál uuéiz . únde dáz sáment uuéiz . únde gágen-uuértigo. Náls nîeht hínder síh kehúgendo . nóh fúre síh ténchendo. Tér dáz pechénnet . tér íst únzuîuelig . táz óuh tîe tâte liberi arbitrii . nôte in sînero scientia sínt . náls prescientia . únde sie álso múgen sáment sîn . sô únsêr scientia íst . sáment tero ménniskôn tâte . dîe sélbuuáltig sínt. Uuáz írret sie dáz tero sélbuuáltigi . dáz uuír die tâte uuízen ?
Quod ita demum patefacere . atque expedire temptabo . si prius expendero ea quibus moueris. Tîa simplicitatem chórôn íh tir dánne geóffenôn . únde gerécchen . sô íh tíh êrerôn dés erríhto . únde dáz kechôsôn . dáz tír uuíget . únde díh zuîuelet tes liberi arbitrii.
18. CUR NON RECIPIAT RATIONEM . QUA SE ALII PUTANT SOLUERE QUESTIONEM.
Quero enim . cur putes minus efficacem illam rationem soluentium. Nû frâgên íh tíh . zíu dû neuuânêst fróma uuésen . dîa réda dero errâtentôn dîa questionem . s. sô sîe iz áhtônt. Quę putat libertatem arbitrii nihil impediri de prescientia. Tíu réda dúrh táz uuânet . i. contendit . úngeírret sîn liberum arbitrium . fóne dero prescientia. Quia existimat prescientiam non esse causam necessitatis futuris rebus. Uuánda sî nehéin nôt-máchunga neíst futuris rebus . i. tien chúmftigên díngen . i. áfter íro uuâne. Hîer behúgên únsih . táz er dâr-fóre disen uuân nîeht neléidezta . nóh óuh nesólti . uuánda er réhtêr íst . núbe dáz sîe châden . euentum futurorum uuésen causam gótes prescentię.
Num enim tu aliunde trahis argumentum necessitatis futurorum ? Uuánnân râticôst óuh tû ánderes . nôte geskéhen súlen diu chúmftîgen ? Nisi quod non possunt ea non euenire . quę presciuntur ? Âne dáz tíu ze léibo uuérden. Táz íst uuâr. Tíu ze léibo uuérden nemúgen . díu geskéhent nôte. Táz íst óuh uuâr. Tîen zuéin uuârhéiten . âne únderskéit fernómenên fólgêt tíu zála . nullum esse liberum arbitrium. Tén únderskéit lêret sî únsih . hína-áfter. Sî lêret únsih . táz ménniskôn tâte . uuóla ze léibo múgen uuérden . sô fílo iz ze íro sélbero natura gestât . únde íro déro hálb nehéin nôt neíst . únde sie áber ze léibo nemúgen uuérden . góte ána-séhentemo. Álso óuh úns ána-séhentên . dáz éin mán sízzet . sîn sízzen nîeht ze léibo uuérden nemág . tóh iz sîn hálb uuóla ze léibo máhti sîn . uuánda ér máhti iz fermíten háben. Hínnân chúmet tánne díu questio . úbe úns únde góte sîn sízzen gébe uuízenthéit sînes sízzennes. Tés uuírt sús keánt-uuúrtet. Íz kíbet sia úns . sô iz keskíhet . nîeht êr. Áber gótes uuízenthéit . nebîtet tero geskíhte nîeht. Íz íst ímo presens . êr iz keskéhe. Tiu presentia getûot iz ín uuízen. Sô íst tánne sús ketân díu solutio dírro questionis. Táz kót fóre-síhet . uuánda er dáz ána-síhet . fóne díu íst iz nôte . álso óuh táz nôte íst . táz uuír éteuuén îeht séhen tûon . dóh iz ter tûonto nôte netûe.
19. QUIA PROUIDENTIA NON URGET FUTURA . IDEO STARE LIBERTATEM.
Si igitur prenotio nullam adicit necessitatem futuris rebus . quod et tu paulo ante fatebare. Úbe prescientia nehéina nôt netûot tien chúmftigên díngen . álso óuh tû gnôto fóre iáhe. Quid est quo cogantur uoluntarii exitus rerum . ad certum euentum ? Mít uuíu uuérdent tánne geduúngen dîe sélbuuáltigen férte . dero ménniskôn tâte . ze guíssemo ûzlâze ? Uuánda sie âne geduáng sínt . pedíu stât liberum arbitrium.
Etenim statuamus positionis gratia . i. causa exempli . nullam esse prescientiam . ut aduertas quid consequatur. Nû chédên échert sô chôsôndo . dáz prescientia nesî . dáz tû chîesêst . uuîo iz óuh tánne fáre.
Num igitur coguntur ad necessitatem . quę ueniunt ex arbitrio . quantum attinet ad hoc . i. ad hanc rationem ? Tuuínget tánne dés hálb tehéin nôt . tîe tâte . dîe fóne mûot-uuíllen chóment ?
Minime. Táz netûot.
Statuamus iterum esse. Nû chédên áber dáz si sî. Sed nihil necessitatis iniungere rebus. Únde dóh nehéina nôt tûon dien tâten. Manebit ut opinor eadem libertas uoluntatis . integra atque absoluta. Nóh tánne uuâno íh stât ze stéte díu sélba uuílleuuáltigi.
20. ETIAM SI SIGNUM EST PROUIDENTIA FUTURORUM . NON TAMEN EST CAUSA EORUM.
Sed inquies. Nû uuíle du áber chéden. Tametsi prescientia non est futuris necessitas eueniendi. Nesî óuh prescientia nehéin nôtegunga dien chúmftigên. Signum tamen est necessario uentura ea esse. Sî íst tóh zéichen . dáz siu nôte chómen súlen.
Hoc igitur modo constaret . necessarios esse exitus futurorum . etiamsi non fuisset precognitio. Sô uuâre áber sámoguís . nôte súlen geskéhen chúmftigíu . neuuâre óuh tíu sélba íro prescientia.
Omne etenim signum ostendit tantum quid sit . quod designat . non uero efficit. Zéichen óuget échert uuáz iz sî . dés zéichen iz íst . íz nemáchôt iz nîeht. Álso die mórgenrôten zéichenent tempestatem . únde sie dóh nemáchônt.
Quare demonstrandum est prius . s. a te . nihil contingere . non ex necessitate . i. nisi ex necessitate. Tû sólt úns ze êrest keóugen . állíu díng nôte geskéhen. Ut appareat prenotionem signum esse huius necessitatis. Táz uuír dánnân gelóubên . prescientiam zéichen uuésen dero nôte.
Alioquin si hęc nulla est. Úbe áber sî neíst . s. necessitas. Ne illa quidem poterit esse signum eius rei quę non est. Sô nemág tána mêr prescentia . íro zéichen sîn.
Iam uero constat. Uuír uuízen uuóla. Probationem sub-nixam firma ratione. Álles tínges kuíssa stárchunga. Non ducendam esse ex signis. Fóne zéichene neuuesen ze némenne . sô dû tûost. Neque argumentis extrinsecus petitis. Nóh fóne férriskên râtiskôn. Álso dû fóne férriskên signis uuíle irrâten . necessitatem. Sed ex conuenientibus et necessariis causis. Núbe fóne dára-zûo léitenên díngen . únde nôt-máchigên. Álso dáz argumentum íst ex conuenientibus . et necessariis. PRimus homo . quia non habuit patrem aut matrem . non est genitus. Uel illud. Quia tu hodie nec manducasti . neque bibisti . ieiunus es. Sô íst áber dáz extrinsecus kenómen. Patres nostri comederunt uuas acerbas . et dentes filiorum obstupescunt. Quia alii sunt parentes . et alii sunt filii. Non est autem aliud ieiunum esse . nisi non manducasse . et non bibisse . et non est aliud non genitum esse . nisi hon habere patrem aut matrem.
21. PROUISA NECESSE EST EUENIRE . NULLA TAMEN IPSIS INEST NECESSITAS.
Sed qui fieri potest . ut non proueniant ea . quę futura esse prouidentur ? Uuîo mág áber dáz sîn . dáz tíu negeskéhên . díu gót uuéiz chúmftîg ?
Quasi uero nos credamus . non esse euentura ea . quę prenoscit dei prouidentia . futura esse. Sámoso íh zuîueloe . núbe díu geskéhen súlîn . díu gót fóre-síhet. Ac non illud potius arbitremur. Únde iz mêr dáz nestérche. Licet eueniant. Tóh siu geskéhên. Nihil tamen necessitatis habere sui natura . ut euenirent. Síu an ín sélbên nehéina dîa nôt háben . dánnân siu geskéhên. Quod hinc facile prependas licebit. Táz tu hínnân lîehto gechîesen máht.
Intuemur etenim plura subiecta oculis dum fiunt. Uuír séhên gnûogez . táz fóre óugôn íst . únz man iz tûot. Ut ea quę spectantur facere aurigę . in moderandis quadrigis atque flectendis. Sô dáz íst . táz uuír séhên tûon die réit-ríhtela . chêrendo . s. in curuli certamine . ióh áfter íro uuíllen héngendo dien réitôn. Atque cętera in hunc modum. Únde dâr-áfter ánderíu uuérh.
Num igitur compellit ulla necessitas quicquam illorum ita fieri ? Tuuínget tára-zûo íro dehéinez tehéin nôt . mánnes úndánches ?
Minime. Táz netûot.
Frustra enim esse effectus artis. In geméitûn chóndi man dáz tûon. Si mouerentur omnia coacta. Úbe siu mánnes úndánches sô fûorîn.
Quę igitur carent necessitate . dum fiunt. Tíu án demo tûonne âne nôt sínt. Eadem futura sunt sine necessitate . priusquam fiant. Tíu sínt óuh . êr siu uuérdên . âne nôt chúmftig.
Quare sunt quędam euentura . quorum exitus absolutus sit . ab omni necessitate. Tánnân skînet . táz súmelichíu geskéhen súlen . déro geskíht . únde déro fárt . állero nôte inbúnden íst.
Nam arbitror nullum illud esse dicturum. Íh neuuâno îoman dáz uuéllen chéden. Quod euentura non fuerint . priusquam fierent . quę nunc fiunt. Táz tíu neuuârîn chúmftîg . êr siu uuúrtîn . díu nû uuérdent.
Hęc etiam precognitia . habent liberos euentus. Tíu hábetôn óuh fóre-geuuízeníu . ferlâzena geskíht.
Nam sicut scientia presentium rerum . nihil inportat necessitatis . his quę fiunt. Álso gréhto uuízenthéit . tiu gágen-uuérten nîeht nenôtegôt. Ita prescientia futurorum . nihil inportat necessitatis . his quę euentura sunt. Tána mêr nenôtegôt tíu chúmftîgen . íro fóre-uuízeda.
22. QUOD FUTURORVM NULLA DEO SIT OPINIO . QUAMUIS NON COACTA FIANT . ET QUID NOS FALLANT IN HIS.
Sed inquis. Sô chîst tu. Hoc ipsum dubiatur . an ulla possit esse prenotio earum rerum . quę non habent necessarios exitus. Tés sélben íst zuîuel . úbe déro díu nôte neuuérdent . tehéin fóre-bechénneda múge sîn.
Dissonare etenim uidentur. Uuánda síu dúnchent tír míssehéllíu. Putasque si prouideantur . consequi necessitatem. Únde uuânest tu . úbe siu uuérdên fóre-bechénnet . táz siu nôte súlîn geskéhen. Si desit necessitas . minime presciri. Úbe íro nôt nesî . dáz íro nehéin fóre-bechénneda nesî. Nihilque comprehendi posse scientia . nisi certum. Únde uuânest tu uuízenthéit nehéines tínges sîn . âne guísses. Quodsi prouidentur ea quasi certa . quorum exitus incerti sunt. Únde úbe díu uuérdên fóre-séuuen . sámo guíssíu . díu dóh únguís sínt . uuîo síu ergángên. Id esse caliginem opinionis . non ueritatem scientię. Táz uuíle dû héizen uuân . náls uuízenthéit.
Credis enim diuersum esse ab integritate scientię . aliter arbitrari . ac sese res habeat. Ánderes uuânen dánne iz sî . dáz netrûuuêst tû zíhen ze gánzero uuízenthéite.
Cuius erroris causa est. Tén írreden máchôt táz. Quod quisque estimat omnia cognosci ex ui . tantum eorum quę sciuntur . atque natura. Táz man uuânet állero díngolîh pechénnet uuérden . fóne sîn sélbes natura. Quod totum contra est. Táz ál dára-uuídere íst. Omne enim quod cognoscitur. Uuánda ál dáz-tir bechénnet uuírt. Non secundum uim sui . sed comprehenditur potius secundum facultatem cognoscentium. Táz neuuírdet nîeht pechénnet áfter sîn sélbes chréfte . núbe áfter sînero mágen-chréfte. Táz siu futura sínt . táz sínt siu an ín sélbên . uuánda siu nóh nechâmen . ímo sínt siu presentia . âne chúmft. Tíu îoman tûot in únserro presentia . díu sínt tes tûonten hálb únnôtháfte . dóh sínt siu álso nôte . sô uuír siu séhên. Tíu óuh kót ána-síhet . tíu sínt nôte . álso ér siu ána-síhet . tér siu áber nóh in futuro tûon sól . dér tûot siu dánne âne nôt. Táz pegínnet si únsih nû mít exemplis lángséimo lêren.
23. EX HUMANA NOTIONE AD DIUINAM NOS DUCERE TEMPTAT . INCIPIENS A SENSU EXTERIORE.
Nam ut liqueat hoc breui exemplo. Nû lóse hára . dáz íh tir is pílde gegébe spûotigo. Eandem rotunditatem corporis . aliter uisus . aliter tactus agnoscit. Sólt tu chîesen éin sínuuélbe corpus . tîa sínuuélbi chíuset ánderes-uuîo daz óuga . dánne der fínger.
Ille eminus manens . iactis radiis . intuetur simul totum. Táz óuge scíuzet tára férrenân . únde chíuset taz pílde sáment. Hic uero coherens orbi . atque coniunctus . motus circa ipsum ambitum. Áber der fínger dâr-ána gelégetêr . únde ál úmbe rîtentêr. Comprehendit rotunditatem partibus. Erspéhôt er iz állez éinzên.
24. SENSUM EXTERIOREM . ET ALIOS INTERIORES MODOS CONSIDERANDI . DIUERSOS ESSE INTER SE.
Ipsum quoque hominem aliter sensus contuetur . aliter imaginatio . aliter ratio . aliter intellegentia. Sélben den ménnisken nechîesent nîeht ze éinero uuîs . tíse genámden fîer sínna.
Sensus enim iudicat figuram . constitutam in subiecta materia. Ter ûzero sín . sô das kesíune íst . chíuset taz pílde éteuuâr ána. Imaginatio uero iudicat solam figuram sine materia. Ter ínnero sín dér imaginatio héizet . chíuset taz pílde éinez . âna dia materiam . dáz er fóre-sáh án dero materia.
Ratio uero hanc transcendit. Áber dér sín . dér ratio héizet . tér úber-stépfet imaginationem. Et perpendit ipsam speciem . quę singularibus inest . uniuersali consideratione. Únde bechénnet er sáment-háftîgo dáz pílde . dáz súnderîgo éteuuâr ána-skînet. An démo nomine homo . uuírt sáment fernómen . dáz éinzên . únde súnderîgo geséuuen uuírdet an platone . cicerone . socrate . únde óuh súnderîgo âne sîe in gehúht chúmet.
Intelligentię uero celsior oculos existit. Táz óuga dero intelligentię . úber-síhet tíse drî sínna. Supergressa namque ambitum uniuersitatis. Uuánda úberstépfendo dén bíang téro sáment-háfti . dîa ratio begrîfet. Contuetur ipsam illam simplicem formam . pura acie mentis. Síhet si mít héiteremo óugen daz éinuálta gótes pílde . dáz fóne díu éinfálte íst . uuánda iz in subiecta materia íst . sô nehéin ánderez neíst. Tíu síhet óuh án demo ménnisken dîe tâte . dîe góte guís sínt . tóh sie ímo sélbemo únguís sîn . únde nôte geskéhent . tero gótes uuízenthéite hálb . únde áber únnôte mánnes hálb. Mít tien ûzerên sensibus . ferstándên uuír dero ûzerôn díngo . dáz sínt corpora . díu er héizet materiam . únde án dien corporibus . álde sáment tien corporibus ferstándên uuír dero corporalium . dáz sínt íro accidentia. Álso án ín sínt colores . únde figurę . únde sáment ín íro tâte. Tien sensibus fólgêt imaginatio. Táz íst tíu bíldunga . des mûotes . âne diu corpora . álso getâníu . sô diu óugen an ín sáhen . álde diu ôren hôrtôn. So-uuéder ér fóre-sáh . sô drískôzez pílde . álde fîerskôzez . álde sínuuélbez . álde mánnes pílde . álde fógeles. Álde er sáh cursum . álde palestram . álde uuîz . álde suárz. Chúmet mánne in tróum dáz sélba gelîhnísse . daz héizet fantasma . únde illusio . úbe ér iz in sînermo mûote sô bíldôt . táz héizet imaginatio. Sáment úns hábent bestię díu zuéi geméine . i. sensum et imaginationem. Ratio dáz íst tíu chráft tes sínnes . tîa der ménnisko hábet álles éino. Tíu tûot ín dáz uuízen . dáz er nîo negesáh . únde dés nehéin bíldunga uuérden nemág. Tíu lêret ín skéiden . uerum únde falsum . bonum únde malum . únde éin fóne ándermo errâten . álso er fóne primis substantiis irrâtet secundas . únde fóne toto partem . ióh fone parte totum . únde fóne preteritis presentia . únde fóne presentibus futura. Gentiles philosophi nechóndôn nîeht fúrder fernémen . âne únz tára sie diu ratio léita. Fóne díu uuóltôn sie . dáz tíu éinen díng uuârîn ze gelóubenne . díu mít ratione gestérchet uuúrtîn . sús ketânero. Si hoc est . illud est . aut si hęc sunt . illud erit. Tánnân ságeta aristotiles in cathegoriis . táz priuatio nemúge feruuándelôt uuérden in habitum . sô . dáz edentulus . fúrder dentes kuuínne . álde nâh caluitio . capillata frons uuérde . uuánda er nehéina rationem neuuíssa . nâh téro iz uuérden máhti. Tánnân geskáh súmelichên . sô cęlestis sapientia chám . únde sie ládôta ad intellectum diuinum . únde sie hîez kelóuben resurrectionem mortuorum . et omnia esse deo possibilia . dáz sie dâr ferstîezen . únde dánnân uuúrten contenebrati . dánnân sie sóltôn uuérden illuminati. Uuíle du chéden . su-uuâr ratio íst . târ íst óuh intellectus . táz íst áleuuâr . dâr humana ratio íst . târ íst óuh humanus intellectus. Áber diuinus intellectus . únde diuina contemplatio . díu íst simplex . únde spiritalis . uuánda sélbêr gót . simplex spiritus íst. Tér dáz pechénnet . tér íst particeps téro sélbûn intellectus. Tíu lêret ín . dáz er íst substantia ultra substantiam . únde forma informata . sine loco . sine tempore . mundum faciens sine materia . filium habens sine alteritate . et spiritum procedentem sine motu. Tîe humanam rationem an dîen díngen sûohtôn . dîe uuúrten heretici.
25. INFERIORA A SUPERIORIBUS CONPREHENDI . NON SUPERIORA AB INFERIORIBUS.
In quo illud maxime considerandum est. Târ dáz állero gnôtôst íst ze chîesenne. Nam superior uis comprehendi . amplectitur inferiorem. Íh méino . dáz ter óbero sín begrîfet ten níderen. Inferior uero nullo modo consurgit ad superiorem. Ter nídero negeréichôt nîeht ze demo óberen.
Neque enim ualet aliquid sensus extra materiam. Uuánda sensus nehábet uuérches nîeht âne corpus . sô imaginatio contuetur uniuersales species. Álde diu mûotes píldunga . dóh sî bíldoe dáz éiniga pílde . dáz si sáh . únde sî nemág taz keméine bílde nîeht kebíldôn . uuánda sî iz nîo negesáh. Uuîo sól sî iz óuh tánne chîesen ? Uel ratio capit simplicem formam. Nóh réda neirréichôt taz éinfálta gótes pílde. Sî chán únsih échert keléiten ze dîen formis . tîe án dien substantiis lígent . únde sie nîeht substantię nesínt . núbe accidentia. Áber gótes pílde . íst túrh síh pílde . substantia supersubstantialis . táz chît fórderôra dîen substantiis . tîe-dir sínt stantes sub accidentibus. Sed intellegentia quasi desuper spectans conceptam formam . diiudicat etiam cuncta quę subsunt. Áber intellectus . sámo-so hóhôr stândíu . únde dîa íro chúndûn formam ánaséhentíu . dúrh-chíuset si diu níderen. Sed eo modo . quo comprehendit ipsam formam . quę nulli alii poterat nota esse. Sî síhet ze déro sélbûn uuîs tiu níderen . ze déro uuîs sî dîa formam síhet . tîa nehéin dero níderôn nesíhet. Uuélíu íst tíu uuîsa ?
Nam cognoscit et uniuersum rationis . et figuram imagionationis . et sensibile materiale . nec utens ratione . nec imaginatione . nec sensibus. Sî bechénnet . táz ratio únde imaginatio . únde sensus pechénnent . síh tóh nestíurende mít íro dehéinero. Sed prospiciens cuncta illo uno ictu mentis formaliter . ut ita dicam. Núbe éines plícches . uuéiz si siu állíu . in íro sélbero uuîs . in dîa uuîs . sô si dia formam uuéiz. Álso benedictus tísa uuérlt álla sáment sáh . mít kótelichemo óugen.
Ratio quoque comprehendit imaginabilia . uel sensibilia . nec utens imaginatione . nec sensibus . cum respicit quid uniuersale. Réda uuéiz óuh . táz tiu níderen uuízen . síh tóh nestíurende . mít íro chréften . dáz állelicha ze séhenne.
Hęc est enim quę diffinit uniuersale conceptionis suę . ita. Tísíu íst tíu-dir óuget tîa sáment-háfti . dîa si begríffen hábet . mít tísên uuórten. Homo est animal bipes . rationale. Ménnisko íst éin lébende díng . zuíbéine . rédoháfte.
Quę notio cum uniuersalis sit . tum nullus ignorat esse imaginabilem rem . sensibilemque. Tóh tíu bechénneda állelîh sî . uuér neuuéiz . táz sî óuh píledig . únde gesíhtîg íst ? Quod illa non considerat . in imaginatione uel sensu . sed in rationali conceptione. Táz neuuéiz îo dóh sî nîeht píldôndo . álde geséhendo . núbe rédoháfto dénchendo.
Imaginatio quoque tametsi sumpsit ex sensibus exordium . uisendi . formandique figuras. So-uuîo máchunga bíldônnes pedíge . fóne quinque sensibus. Sensu tamen absente . conlustrat quęque sensibilia. Sî erféret tóh âne sensum . állíu díu gesíhtigen bílde. Non sensibili ratione iudicandi . sed imaginaria. Náls tóh nîeht mít téro chúnste des sensus . núbe mít íro sélbero chúnste.
Uidesne igitur . s. o boeti . uti utantur cuncta in cognoscendo . sua potius facultate . quam eorum quę cognoscuntur ? Nesíhest tu nû na . uuîo álle sínna mêr bechénnên fóne íro sélbero máhte . dánne fóne déro máhte dero bechénnentôn ?
Neque id iniuria. Únde óuh mit réhte. Nam cum necesse est omne iudicium . existat actus iudicantis. Uuánda míchel nôt íst . sîd tiu chîesunga des chîesenten tât íst. Ut perficiat quisque suam operam . non ex aliena ui . sed ex propria potestate. Táz îo dér sîna tât kerécche . mít sînero chréfte . náls mít ánderes chréfte.
– Lors dist ele : C’est, dist elle, l’ancienne question de la pourveance de dieu ; et Marchus Tullius, quant il devisa la divinacion, forment demena ceste question et tu meismes l’as moult quise du tout et longuement, mais encorez n’a elle pas esté jusques ci asséz diligemment ne fermement determinee ne despeciee de nul de vous.
Et la cause de ceste occurté et de ceste ignorance est pour ce que li mouvement de la raison humaine ne se puet ajuster a la simplece de la divine prescience ; mais se li homme la poissent penser en aucune maniere, si que il pensassent les chosez si comme diex les voit, nulle doubtance n’i demorroit lors.
Et ce assaieré je a la parfin a demonstrer el a despecier, quant je auré premierement respondu aus raisons par quoy tu es esmeuz.
Car je te demant pour quoy tu cuidez que celle raison de ceulz qui solent le le neu de ceste question ne soit pas asséz fort ne suffisant, la quelle raison, pour ce que elle juge que la prescience n’est pas cause de neccessité aus choses a avenir, toutevois ne cuide elle pas que franchise de volenté soit empechiee par la prescience.
Car ne traiz tu pas d’ailleurs argument de la neccessité des chosez a avenir fors que de ce que les chosez qui sont avant seuez ne peuent en nulle maniere estre empechieez que elles n’aviengnent ?
Se la prescience donques n’ajuste nulle neccessité aus chosez a avenir, si comme tu neis le recognoissoiez un pou ci devant, quelle chose est par quoy les fins volenterines des chosez soient contraintez a certain avenement ?
Car par grace de posicion, pour ce que tu entendez miex ce qui s’en ensuit, posons que nulle prescience ne soit.
De tant donques comme il apartient a ce, les chosez qui viennent de franche volenté seront elles donques contraintez avenir par neccessité ?
– Non.
– Or posons de rechief que prescience soit, mais que elle ne mete nulle neccessité es chosez ; je croi que celle meismes franchise de volenté demourra enterine et desliee.
Mais tu pourras dire que, ja soit ce que la prescience n’est pas cause de la neccessité des chosez a avenir (ou que ja soit ce que neccessité d’avenir n’est pas par la prescience es chosez a avenir), toutevoiz est elle signe que les chosez avendront par neccessité, si que, se elle n’est cause de la neccessité, au mains est elle signe de la neccessité.
Par ceste maniere donques, neis se la prescience n’eust onques esté, toutevois seroit ce certaine chose par ce signe que li avenement des chosez a avenir seroient neccessaire.
Car touz signes demonstre et senefie quelle la chose est, mais il ne fait pas la chose que il senefie.
Par quoy il convient avant demonstrer que nulle chose n’avient qui n’aviegne par neccessité, a ce que il apere que la prescience soit signe de ceste neccessité ;
autrement, se ceste neccessité est nulle, certez celle prescience ne pourra pas estre signe de la chose qui n’est pas.
Mais nous sommes ja certain que preuve, soustenue par ferme raison, doit estre amenee non mie de signes ne de argumens quis par dehors si comme par tesmoings, mes des causez couvenablez et necessairez.
Mais, tu diras se tu veulz, comment peut il estre fait que les chosez n’aviengnent pas qui sont pourveuez a avenir ?
Aussi comme se nous cuidions que les chosez n’avendront pas que la pourveance de dieu scet avant a avenir. Mais ce ne devons nous pas cuidier, ainçois devons miex ce croire et jugier que, ja soit ce que elles aviengnent, toutevois n’ont elles eu en leurs naturez nulle neccessité par quoy elles avenissent. Et ce pourrras tu legierement apercevoir par ce semblable que je te dirai.
Car nous veons-pluseurs chosez quant elles sont faitez devant nos yeulz, si comme on voit les charretiers ouvrer en leurs charretez adrecier et flechir, et aussi pues tu entendre des ouvriers de touz autres mestiers.
A il donques neccessité en nostre regart qui contraingne ces chosez ou aucune de celes ainsi estre faitez ?
– Non.
Car pour niant seroit li faiz et l’euvre de l’art, se toutez ces chosez estoient meues et faitez par la contraingnance de nostre veue.
– Les chosez donques qui, quant on les fait, n’ont. nulle neccessité que on
les face, aussi celles meismes, avant que elles soient faitez, sont a faire sans neccessité.
Par quoy aucunes chosez sont a avenir des quiex li avenemens et la fin sont quitez et delivrez de toute neccessité.
Car certez je ne cuit pas que nulz homs ce deist que les chosez que on fait ores ne fussent a faire et a avenir, avant que on les feist,
et que celles meismes, neis se elles fussent avant seues, ne eussent frans avenemens nommie neccessairez.
Car, aussi comme la science des chosez presentez ne porte point de neccessité aus chosez que l’en fait, aussi la prescience des chosez a avenir ne porte nulle neccessité aus chosez qui avendront.
Mais tu diras que de ce meismes doubte l’en : savoir mon, se des chosez qui n’ont pas avenemens neccessairez, s’il en puet estre aucune prescience.
Car il i semble avoir descort : si comme se elles sont pourveues, neccessité les ensuit; se neccessité leur fault, elles ne peuent estre seues avant, car riens ne puet
estre compris par science fors certain. Et se les chosez qui n’ont pas certain
avenement sont pourveues aussi comme certainez, ce sera occurté de
oppinion, nommie verité de science.
Car cuidier de une chose autrement
que elle n’est, tu croiz bien que c’est divers et hors de l’enterineté de science.
Et la cause de ceste erreur est de ce que toutez les chosez que chascuns a
cogneuez, il cuide que eles soient conneues tant seulement par la force et par la nature des chosez qui sont cogneu.ez ou qui sont seues. Et touz li
contrairez en avient ; car tout quanque est cogneu, il est miex compris
et cogneu nommie selonc sa force ne sa nature, mais selonc le pooir et la
nature des chosez cognoissans.
Car pour ce que ce soit apert par brief
example : une meismes rondece d’un corps, autrement la cognoist il regars de l’ueil et autrement li atoichemens.
Li regars, par ses rais la gitéz, voit de loing sens soy mouvoir tout le corps ensemble ; mais li atoichemens qui se ahert et se conjoint au corps reont et se muet entour lui comprent par partiez l’avironnement de la rondece.
Neis homme meismes autrement le regarde sens, autrement ymaginacion, autrement raison, autrement intelligence.
Car li sens comprent la figure du corps de l’omme establie en la matere sommise, mais l’ymaginacion comprent la seule figure sens la matere.
Raison seurmonte ymaginacion et comprent, par un commun regart, l’espece commune qui est es singulierez piecez.
Mais l’euil de l’intelligence est plus haus ; car elle seurmonte l’avironnement de la communité et regarde avec ce, par pure soutillité de pensee, celle meismes forme simple de l’omme qui est pardurablement en la pensee divine.
Et en ces quatre chosez doit on moult ce regarder que la plus haute force de comprendre les chosez embrace et contient la plus basse, mais la plus basse ne se lieve pas en nulle maniere jusques a la plus haute.
Car sens ne puet nulle chose comprendre hors de matere, ne l’imaginacion ne regarde pas les especez universelez, ne raison ne comprent pas la simple forme, si comme intelligence la prent, mais intelligence qui regarde aussi comme par dessus, quant elle a la forme comprise, elle cognoist neis et devise toutez les chosez qui sont souz celle forme, mais elle les cognoist en celle maniere en la
quelle elle comprent celle meismes simple forme qui ne pourra jamés estre
cogneue a nulle des autres trois forces de l’ame dessus dites.
Car elle cognoist et l’université de raison et la figure de l’imaginacion et le sensible materiel conceu par sens ; ne elle ne use pas ne de raison ne de ymaginacion ne de sens, ainçois regarde toutez chosez ensemble par un seul coup de pensee formablement et par essancialité, pour ce que je ne le sai autrement dire.
Certez raison, quant elle regarde aucune chose universele, elle ne use pas ne de ymaginacion ne de sens et, toutevoiz, comprent elle les chosez imaginablez et sensiblez.
Car c’est celle qui deffenist ainsi l’universel de sa concepcion : homme est beste a deus piez raisonnable.
Et comme ceste cognoissance soit universele, toutevoiz n’est il nulz qui bien ne sache que homs est chose ymaginable et sensible ; et ce meismes regarde bien raison, mais ce n’est mie par ymaginacion ne par sens, ainçois le regarde par raisonnable concepcion.
Aussi ymaginacion, ja soit ce que elle prengne des sens le commencement de veoir et de former les figurez, toutevois, neis se sens ne li estoit pas presens, avironne elle et comprent toutez chosez sensiblez nommie par raison sensible de jugier, mais par raison ymaginative.
Vois tu donques que, en cognoissant, toutez les chosez cognoissans usent plus de leur pooir que du pooir des chosez qui sont cogneuez ?
Ne ce n’est mie tors ; car comme touz jugemens soit li fait du jugeur, il couvient que chascuns parfaice son euvre et s’entencion nommie du pooir estrange, mais du sien propre.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Complete text
Book I: THE SORROWS OF BOETHIUS