Hae sunt enim quae infructuosis affectuum spinis uberem fructibus rationis segetem necant hominumque mentes assuefaciunt morbo, non liberant.

Talis habitus talisque vultus erat, cum tecum naturae secreta rimarer, cum mihi siderum vias radio describeres, cum mores nostros totiusque uitae rationem ad caelestis ordinis exempla formares?

Cum acerbae famis tempore gravis atque inexplicabilis indicta coemptio profligatura inopia Campaniam provinciam videretur, certamen adversum praefectum praetorii communis commodi ratione suscepi, rege cognoscente contendi et ne coemptio exigeretur, evici.

Hȩc ubi delatraui continuato dolore . illa uultu placido . nihilque mota meis questibus . inquit. Sô íh sús kescréiôta in áteháftemo sêre . dô sráh si mít hólt-lichemo ánalútte . únde únzórnegíu mînero chlágo. Cum uidissem te maestum et lacrimantem . ilico cognoui miserum exsulemque . i. a ratione remotum. Sô íh tíh êrest sáh trûregen . únde uuôfenten . sô uuíssa íh tíh sâr uuênegen . únde élelenden.

Tum illa: “Huncine,” inquit, “mundum temerariis agi fortuitisque casibus putas, an ullum credis ei regimen inesse rationis?”

Nam de ceteris quin ratione regerentur, nihil movebare.

“Hocine interrogas an esse me sciam rationale animal atque mortale?

Quare plenissime vel aegritudinis tuae rationem vel aditum reconciliandae sospitatis inveni.

Habemus maximum tuae fomitem salutis veram de mundi gubernatione sententiam, quod eam non casuum temeritati sed divinae rationi subditam credis.

7. QUALIS FORTE POSSET FIERI RATIO IPSIUS FORTUNȨ.

Ascende si placet, sed ea lege ne utique cum ludicri mei ratio poscet, descendere iniuriam putes.

Tum ego inquam. Ista sunt quidem speciosa . oblitaque melle rhetoricȩ ac musicȩ dulcedinis. Tíz sínt ál chád íh tô . skôníu gechôse . únde sámo-so gehónagotíu . mít rhetorica . únde mít musica. Uuánda hîer nû ánderêst keuuáht íst rhetoricȩ dulcedinis . únde man êr nîeht pechénnen nemág íro dulcedinem . êr man sîa sélbûn bechénnet . sô neíst táz hîer nîeht ze úberhéuenne . sô uílo man chúrzlicho geságen mág uuáz sî sî.[(cn :: Here, Notker adds copious commentary on the text (sections 10-15). His translation continues following the headline "16. SEQUITUR." above.)]

10. QUID SIT RHETORICA.
Rhetorica íst éin dero septem liberalium artium . dáz chît tero síben bûohlísto . díe únmánige gelírnêr hábent . únde áber mánige genémmen chúnnen. Téro síbeno íst grammatica diu êresta . díu únsih lêret rectiloquium . dáz chît réhto spréchen . táz ióh chínt kelírnên múgen . sô uuír tágoliches hôrên. Tiu ánderíu íst rhetorica . tíu únsih férrôr léitet . uuánda sî gíbet úns tîa gesprâchi . déro man in dínge bedárf . únde in sprâcho . únde so-uuâr dehéin éinúnga íst geméinero dúrfto. Tára-zûo diu chínt nehéin núzze sínt . núbe frûote líute. Sprâchâ únde díng . nemúgen âne strît nîeht uuérden. Uuár íst sâr sólih strítôd uuórto . sô in dínge . únde in sprâcho ? Pedíu neíst nîonêr gesprâches mánnes mêr dúrft . tánne dâr. Souuér dér íst . dér den strít mít rédo uerzéren chán . únde er dáz in rhetorica gelírnêt hábet . tér íst orator . in dés múnde fíndet man rhetoricam dulcedinem. Íst ér áber úngelêret . únde íst er dóh kesprâche . sô mág er ûoben officium oratoris . sélbo nemág er orator sîn . uuánda dáz ex natura íst . táz neíst nîeht ex arte. Uuér íst tér dîa dulcedinem bechénne . ér neîle dára gérno . dâr ér sîa gehôre ? Tô in grecia zuêne die gelêrtôsten dés lístes . eskines únde demostenes gesprâchen éinen tág . tínglicho ze strîtenne . nechâmen dára úmbe dáz na . sô cicero chît . multa milia ex omni grecia ? Zíu súlen uuír dánne sô lústsáme lístes . fúre-nomes únántchúnde sîn. Uuízîn dóh . táz tíu sélba scientia . díu rhetorica héizet . triplex íst fóne díu . uuánda íro materia triplex ist.

11. DE MATERIA ARTIS RHETORICAE.
Uuáz íst íro materia . âne der strît ? Sô der strît errínnet . sô hábet si uuérh. Âne strît nehábet si nîeht ze tûonne . álso óuh medicina dánne otiosa íst . úbe morbi negeskéhent . nóh uulnera. Strîtet man úmbe réht . únde úmbe únréht . sô man in dínge tûot . tíu sláhta strîtes . héizet latine fóno iudicio iudicialis. Strîtet man úmbe ámbáht-sézzi . álso dáz íst uuér ze chúninge túge . álde ze bíscófe . uuánda man sîna uirtutem sól demonstrare . pedíu héizet tíu sláhta strîtes demonstratiua. Strîtet man dâr-úmbe . uuáz núzze sî ze tûonne . álde ze lâzenne . álso man ze romo stréit . uuéder cartago uuâre diruenda . álde neuuâre . uuánda man dés sól tûon deliberationem . dáz chît éinunga . únde beméineda . pedíu héizet tíu sláhta strítes deliberatiua. Tára-nâh súlen uuír uuízen . dáz îogelîh téro drîo sláhtôn hábet zuéne únderskéita. Téro zuéio héizên uuír den éinen statum legalem . den ánderen statum rationalem. Sô man strîtet úmbe dia legem . únde sia éinêr uuíle uernémen ze éinero uuîz . ánderer ze ánderro uuîs . tér status táz chît tér strît . héizet mit réhte legalis. Sô man áber dâr-úmbe strîtet . uuîo rédolîh táz sî . dáz man tûot álde râret . fóne déro rédo . dáz chît fóne déro ratione . héizet tér strît rationalis, Sô íst áber ze uuízenne . dáz man ze fínf uuîsôn strîtet úmbe dia legem . ze fîer uuîsôn úmbe dia rationem. Téro uuîsôn nesól únsih nîeht erdrîezen ze gehôrenne.

12. QUI SINT STATUS LEGALES.
Éin strît íst úmbe dia legem . dér-dir héizet scriptum et uoluntas. Tér íst sús ketân. Lex monachorum chît . post completorium nemo locatur. Sô náhtes prúnst keskíhet . sô scrîet ter dien ánderên . tér dés êrest keuuár uuírdet. Sô man dén mâlôt úmbe scriptum legis . sô ántséidôt er síh mít uolantate scriptoris. Ér chît ter scriptor uuólti . dáz man dâr-ána únderskéit hábeti.Ánderêr geskíhet fóne contrariis legibus. Álso dîe leges contrarie sínt. Omni petenti te tribue. Únde díu. Ne aliquid cui nihil. Ter drítto geskíhet fóne ambiguis legibus. Álso dáz íst in romana lege. Meretrix si coronam auream possideat . publicetur. Uuéder sól man urônen . coronam álde meretricem ? Ter fîerdo héizet latine diffinitio . táz chît cnôt márchúnga . álde gnôt-mézunga . uuánda diu lex táz uuórt spríchet . táz in únguíshéite . únde in strîte uuésen mág . únz sîn bezéichennísseda gnôt-mézôt uuírdet. Álso ze romo in strîte uuás . úbe dér be scúlden uuâre erslágen . dén man dâr-úmbe slûog . táz er náhtes mít sînero stángo gîeng . uuánda romana lex chît . nocte cum telo deprehensus . occidatur. Tô uuás definitio ze tûonne . uuáz telum sî. Telum íst kespróchen fóne demo chrîechisken uuórte telon . táz chît longum latine. Ter fínfto héizet latine ratiotinatio . táz chît éines tínges féstenunga fóne ándermo. Álso dér stréit . tér den exulem fílta . dáz er dáz fóne díu uuóla tûon mûosi . uuánda romana lex chît . exulem intra fines deprehensum . licet occidere.

13. QUI SINT STATUS RATIONALES
Áber déro fîer rationalium statuum . héizet ter êresto coniectura . dáz chît râtiska . uuánda sô der ínzihtîgo lûogenet . sô râtiskôt man dára-nâh . mít signis . únde mít argumentis . Álso der chúning salomon téta . affert inquit gladium . et diuidite uiuentem puerum in duas partes. Ter ánder héizet finis . uuánda sô únguís námo íst tes criminis . sô sól iz uuérden finitum . Álso dánne geskíhet . sô ûzenhálb chîlichûn genómen uuérdnt sacra uasa . únde dáz in zuîuele íst . uuéder dáz héizen súle fúrtum álde sacrilegium. Iudices nemúgen êr nîeht iuditium tûon . êr nomen criminis uuírdet definitum. Ter drítto héizet translatio . dáz chît uuéhsal . únde míssesézzeda. Uués uuéhsal ? Loci . temporis . personȩ . criminis . poenȩ . Sîe strîtent . táz iz neuuúrte . dâr iz sólti . nóh tô iz sólti . nóh fóre démo iz sólti. Óuh strítent sîe . dáz iz tîe scúlde nesîn . ze dîen der ínzihtîgo gebrîeuet sî . álso iz ófto ze romo fûor . dáz man sie míssebrîefta. Sô geskíhet óuh táz man scúlde hártôr ándôt . álde mínnera ándôt . tánne iz réht sî. Uuéhsal héizet tér strît . uuánda er fóne uuéhsele uuírdet. Álso gregorius iohannem zêh constatinopoliatanum . dáz er pallium trûoge . dánne er nesólti . únde in platea . dár er nesólti. Únde paulus fideles zêh . dáz sie íro geríhte fórderotîn apud infideles. Únde álso uuír ófto chédên . zíu man échert téz scáz néme . dén man sélben háben sólta . álde zíu man dén sláhe . dér mínnerûn poenam hábet keurêhtôt. Qualitas héizet ter fîerdo rationalis status. Tér hábet náman dánnân . uuánda er qualitatem facti úrsûochenôt . íh méino . úbe si gûot sî . álde úbel . réht álde unréht. Uuánda áber qualitas bipertita íst . fóne fíu íst si ze chîesenne an íro partibus. Uuéliu sínt íro partes ? Táz íst negotiale . únde iuridiciale. Negotiale íst tér strît . tér úmbe daz keuuónehéite geskíhet . álso chóuflíute strîtent . táz tér chóuf súle uuésen stâte . dér ze iâr-mércate getân uuírdet . ér sî réht . álde únréht . uuánda iz íro geuuónehéite íst. Iuriditiale hábet tánnân námen . dánnân óuh iuridici héizent. Álso dîe ze romo iuridici hîezen . dîe daz púrg-réht in dínge ságetôn . álso héizet tér dánnân uuórteno strît . iuriditialis. Nû sínt óuh sîníu partes zuéi . absolutum et absumptiuum. Absolutum chît pár . uuánda dâr-ána nehéin ántséida neíst . âne dáz ter bemâlôto chît párlicho . dáz er uuóla dáz tûon mûosi . dáz man ímo uuîzet. Álso cicero ságet . táz pacubius poeta . síh ze ímo chlágeti . dér únêrôn . dáz ímo éin spílomán dâr ze sînemo hûs ketórsta hárên be námen . Tés nehábeta der spílomán nehéina ándera ántséida . âne dáz er ín uuóla mûosi sô námôn . sô er hîeze. Assumptiuum íst kespróchen fóne déro assumptione defensionis . táz chît fóne déro uuárnungo dero fúrelágo. Tér status hábet quatuor partes. Éin héizet relatio . dáz chît uuíderechêreda . álso samson uuídere-chêrta . sîne scúlde án philisteos . tô sie ín mâlotôn . zíu er in íro ézeske brándi. Ánder pars héizet remotio. dáz chît ába-némunga . álso daz uuîb ába íru sélbun die scúlde némendo . ûfen éinen ánderen sîe légeta . dô si chád . serpens decepit me. Tertia pars héizet comparatio . álso dér mít comparatione síh ánt-séidôta . tér daz hére lôsendo . hína-gáb tien hostibus arma . únde impedimenta . dáz chît keuuâfene . únde fûoter . únde dáz châd . uuésen bézera . dánne sélbez taz hére ze uerlîesenne. Quatra pars héizet concessio . táz chît keiíht. Tér strît téilet síh in deprecationem . únde in purgationem . dáz chît in uléha . únde in ántséida. Deprecatio ést . táz ter scúldigo chît . peccaui . ignosce . únde er nîeht nestrîtet . únde áber die ándere strîtent . dîe ín demo dínge sízzent . úbe man ímo súle ignoscere . álde nesúle. Purgatio íst triplex. Éin purgatio héizet casus . táz chît keskíht. Mít casu ántséidôt síh . tér-dir chît . táz ín is lázti . ánderes mánnes tôd . álde sîn sélbes súht . álde ételîh úngeuuândíu geskíht. Ánderíu purgatio héizet necessitas . táz chît nôt. Álso dáz íst . úbe ér ze uuórte hábet . táz er uuúrte captus . álde ui obpressus . álde in uincula missus. Tiu drítta purgatio héizet imprudentia . dáz chît únuuízenthéit. Álso paulus síh ánt-séidôta . tô er chád. Nesciebam eum esse principem sacerdotum. Tíz sínt síu exempla déro statuum . dîe in dínge uuérdent . táz chît tîedir uuérdent . in iuditiali genere causȩ. Tîe áber in demonstratiuo genere causȩ . únde in deliberatio uuérdent . târ man sprâchôt . tîe hábent tén sélben námen . náls áber nîeht sô getâníu exempla. Fóne dísên bechénnet man éniu lîehto.

14. QUID SIT STATUS.
Tára-náh íst táz ze uuízenne . táz status únde constitutio . ál éin íst . únde sie dánnân genámôt sínt . táz tie strîtenten síh stéllent gágen éin-ánderên. Intentio únde depulsio . díu máchônt ten statum. Ána-uáng tes strîtes . héizet intentio . únde depulsio . dáz chît mâlizze . únde uuéri. Álso dáz íst táz ter accusator chît . in dínge ze sînemo aduersario . fecisti . únde er ántuuúrtet . non feci. Álde úbe er chît . non uire fecisti . únde er ántuuúrtet . iure feci. Tánne díu depulsio sô getân íst . táz sî chît . iure feci . merito lesi . sô sól sî sâr dés háben rationem . álso dáz íst . prior enim me lesit. Téro rationis tûot ter accusator informationem . dáz chît lúzzeda. Sô dáz íst. Non enim te oportuit uindicare iniuriam tuam. Chît áber der bemâlôto . non feci . non lesi . uuánda déro depulsioni . nehéin ratio nefólget . uués mág tér rationem gében . tér nîehtes neiíhet . sô sól der accusator mít coniecturis zûo-fáhen . dáz er ín dés lóugenes úber-uuínde. Fóne ín zuéin chúmet ter strît . ze dien ánderên . dîe dâr in dînge sínt . táz óuh sîe begínnent strîten . feceritne . álde úbe er iz téta . iurene fecerit. Tés strîtes tûont tie iudices énde . uuánda an íro uiditio stât . uuéder man ín háben súle . fúre scúldîgen . álde fúre únscúldigen . únde fóne íro iuditio uuírdet er dismissus . álde punitus. Êr dáz sô ergánge. êr uuírt temo oratori ze geóugenne . dîa méisterskáft sînes kechôses . únde ál dáz fúre ze gezíhenne . mít tíu des tínges spûon mág . únde mít tíu gelóublîh ketân mág uuérden . tien iudicibus . so-uuáz er uuíle háben ze réhte . álde ze únréhte . únde souuén er háben uuíle ze noxio . álde ze innoxio. Uuíolîh ér fúre-gândo uuésen súle án demo exordio . únde dára-nâh án dero narratione . únde dára-náh án dero confirmatione . únde ze iúngest án dero conclusione . únde án dîen állên . uuîo zímîg . uuîo chléine . uuîo spílolîh . târ dáz keuállet . uuîo grémezlîh . uuîo drôlîh . uuîo in álla rárta geuuérbet . tés sínt ciceronis pûoh fól . fíu er de arte rhetorica gescríben hábet.

15. DE PRESENTI STATU.
Nû sûochên óuh hîer án dísemo strîte . dér únder boetio . únde únder dero fortuna íst . uuélez intentio sî . únde depulsio. Táz ist intentio . dáz síh sús chlágôt boetius. Itane nihil fortunam puduit ? Únde áber . Homines quatimur fortune salo. Sô íst táz depulsio . dáz sî chît . O homo . que tua detraximus bona ? Nulla tibi a nobis est inlata uiolentia. Sô íst táz ratio depulsionis. Opes . honores . caeteraque talium . mei sunt iuris. Dominam famule cognoscunt. Mecum uenient . me abeunte discedunt. Tíu ratio íst sô stárh . táz philosophia ímo uerságet . táz er dára-gágene . nîeht sâr erlíuten múge. Álso sî dâr chît. His si pro se tecum fortuna loqueretur . quod perfecto contrahisceres . non haberes. Mít tîen uuórten hábet si ímo uerságet . infirmationem rationis. Únde uuánda fortuna réht hábet . únde sî síh íro sítes nîeht kelóuben nemág . pedíu uuíle si ín dés rhetorice irríhten . dáz ín íro gûotes sô únuuíriges . sâr nîeht lángên nesólta . únde ín échert tés kûotes lústen sól . táz ímo éinêst chômenez . nîomêr fúrder inslíngen nemág.

16. SEQUITUR.
Tum tantum cum audiuntur oblectant. Sús scôníu gechôse . sínt tîa uuíla lústsám . únz man siu gehôret.

Si beatitudo est summum naturae bonum ratione degentis nec est summum bonum quod eripi ullo modo potest, quoniam praecellit id quod nequeat auferri, manifestum est quoniam ad beatitudinem percipiendam fortunae instabilitas adspirare non possit.

Prose V.
Set cum rationum iam in te.

Sed quoniam rationum iam in te mearum fomenta descendunt, paulo validioribus utendum puto.

Quid est enim carens animae motu atque compage quod animatae rationabilique naturae pulchrum esse iure videatur?

Sic rerum versa condicio est ut divinum merito rationis animal non aliter sibi splendere nisi inanimatae supellectilis possessione videatur?

Num mentem firma sibi ratione cohaerentem de statu propriae quietis amovebis?

42. QUID SIT DISPUTATIO.
Tíz sús ketâna getráhtede . íst philosophorum . náls rhetorvm. Sús nesól man nîeht tíngon . nóh spráhôn . núbe uuîssprâchôn. Tíu uuîssprâchunga . héizet disputatio. Tér námo íst tánnân chómentêr . dáz philosophi nâh an állên questionibus fuîueletôn . álso sie dâr-ána tâten . uuáz summum bonum sî . únde súmelîh chád sapentia . súmelîh uirtus . súmelih uoluptas . únde fóne díu uuárd ze êrest kespróchenen disputare . diuerse putare . álso uuír áber nû chédên disputare . quod in dubio est . cum ratione affirmare . uel negare. Sîd tes sîechen mûot ze êrest in dîen geréchen neuuás . dáz sî mít ímo máhti disputare . uuánda îo disputatio subtilis íst . únde acuta . fóne díu sólta si ín mít rhetorica suadela . díu delectabilior . únde planior íst . léiten ze dero disputatione . an déro sî nû îo ána íst.

43. EXEMPLUM SUPERIORIS SENTENTIAE.

Omnem terrae ambitum, sicuti astrologicis demonstrationibus accepisti, ad caeli spatium puncti constat obtinere rationem,

Adde quod hoc ipsum breuis habitaculi saeptum plures incolunt nationes lingua, moribus, totius vitae ratione distantes, ad quas tum difficultate itinerum tum loquendi diversitate tum commercii insolentia non modo fama hominum singulorum sed ne urbium quidem pervenire queat.

Nam si, quod nostrae rationes credi vetant, toti moriuntur homines, nulla est omnino gloria, cum is cuius ea esse dicitur non exstet omnino.

49. ITEM STILUM CONUERTI A DISPUTANDO AD SUADENDUM.
Nû eruuíndet si áber fóne fortuitis rebvs ze sélbero dero fortuna. Ál dáz si fóne dîen rebus ságet . tîe fortuna gelâzet . sô opes sínt . únde dignitates . únde potentiȩ . uuîo múrgfâre dîe sîn . únde uuîo sie dúrh táz fersíhtîg sîn . dáz íst ál disputatio. Táz sô getâna getráhtede . tríffet állez ad compositionem morum . et ad correctionem uitȩ . án démo parte philosophiȩ . sô óuh târ-fóre geságet íst . táz ethica héizet. Uuîolîh áber sélbíu fortuna sî . álso sî nû ságen uuíle . únde óuh târ-fóre ságeta . táz íst ciuile . únde tríffet ad rhetoricam saudelam . in démo genere causȩ . dáz demonstratiuum héizet. Tô sî sîa dés ferspráh . tés si bemâlôt uuás fóne boetio . díu defensio uuás iuditialis . náls demonstratiua. Álso man dâr in iuditiali séhen sólta . ȩquitatis únde iniquitatis . sô sól man áber nû hîer in demonstratiuo séhen . laudis únde uituperationis. Tánne díu controuersia gât . án dehéine guísse personas . tánne íst ciuilis . án dîa tûot síh rhetorica . dîa gesézzet si in énde . suadendo . únde dissuadendo. Tánne sî áber íst de rebus . tánne íst sî philosophica . dánne sól man óuh philosophice sîa in énde gesézzen. Tén únderskéit lêret únsih cicero . íh méino uuîo uuír bechénnen súlîn . uuélez ciuiles questiones sîn . álde philosophicȩ . mít tísên diffinitionibus. Ipothesis est controuersia in dicendo posita . sine certarvm personarvm interpositione. Ipothesis chît subpositum . thesis chît propositum. Sô man díngoe . sô man in râte sízze . sô man in chúre sízze . dáz kât îo subpositas personas ána . i. certas. Sô man áber getráhtede tûot de moribus . et de institvtione uitȩ . álde óuh de occultis rerum naturis . táz íst de propositis . táz chît longe ab oculis positis. Táz negât tîe personas nîeht ána . dîe oculis múgen uuérden subpositȩ. Fóne díu uuízîst . ál dáz sî nû spréchen uuíle in laude álde in uituperatione fortunȩ . uuánda sî certa persona íst . et quasi dea . táz si dáz rhetorice tûon sól. Suadendo únde disputando mág man den mán állero dingoliches erríhten . pedíu chît lucas in actibus apostolorum . fóne paulo . disputans et suadens de regno dei. Er uuás dispvtans . sô ér is álles káb rationem dés er lêrta . únde áber dánne suadens . sô er ságeta . uuîo gûot . uuîo réht . uuîo sâliglîh táz uuâre ze tûonne . dáz er lêrta.

2. CUR MORAM FACIAT . RATIONEM REDDITURA EST.

15. QUANTA SIT UIS SYLLOGISMI.
Sillogismus netríuget . úbe er legitime getân íst. Sô íst er legitime getân . uuánda er in dialectica tria membra háben sól . táz téro zuéi sô geuuâríu sîn . dáz íro mánnolîh iéhen múge . únde siu éin-ánderên sô háfteên . dáz siu daz trítta geuuârên . ióh âne geiíht. Sô dáz nú íst. Iacob uuás filius isaac . únde isaac filius abrahæ. Táz sínt duo membra. Úbe man déro iíhet . sô iíhet man nôte des trítten . dáz abraham uuás paternus auus iacob. Fóne díu íst óuh tíz óffen ratio syllogismi . díu úns hîer begágenet íst. Táz îogelichêr gérnôst kuúnnet . táz áhtôt ér summum bonum. Sô íst summum bonum beatitudo. Táz sínt zuéi membra. Téro déro iíhet . tér iíhet sînes úndánches tes trítten . táz tir chît. Táz îogelichêr gérnôst kuúnnet . táz áhtôt er beatitudinem. Târ-míte uuízîn . dáz argumentum bestât . fóne éinemo membro . álde fóne zuéin. Fóne éinemo . sô dáz íst. Úbe iacob uuás filius filii abrahȩ . sô uuás er nepos abrahȩ. Táz éina membrum héizet propositio. Fóne zuéin bestât iz . sô dáz íst. Úbe iacob uuás filius filii abrahȩ . sô uuás er nepos eius. Ér uuás óuh kuísso sô. Táz íst propositio . únde assumptio. Chît iz áber . iacob uuás filius filii abrahȩ . únde bedíu uuás er nepos eius . táz íst tánne propositio . únde conclusio. Fóne díu íst argumentvm imperfectus syllogismus. Fólle-rúcchest tu iz ad tria membra . sô íst iz fóllêr syllogismus. Habes igitur fere . s. quia forte plura sunt . propositam ante oculos formam humanȩ . i. falsȩ celicitatis. Nû hábo ih tír geóuget fílo nâh . táz pílde dero ménniskôn sâldôn. Opes . honores . potentiam . gloriam . uoluptates. Íh méino rîhtûom . êra . geuuált . kûollichi . uuúnna.

Quod quidem caelum non his potius est quam sua qua regitur ratione mirandum.

“Atqui promptissima ratio est.

Similiter ratiocinari de honoribus, gloria, uoluptatibus licet.

Metre IX.
O qui perpetua mundum ratione gubernas.

“O qui perpetua mundum ratione gubernas
Terrarum caelique sator qui tempus ab aeuo
Ire iubes stabilisque manens das cuncta moueri.

Tu prouehis . i. producis animas . uitasque minores paribus causis . hoc est his causis . ut essent qui deo gratis obedirent.
Úmbe gelîchíu díng scûofe du angelos . únde dîe ín hínderôren ménnisken. Uuáz uuás tíu causa ? Táz sie díh íro sképfen bechénnên . únde êreên. Uel sic. Mít kelîchên díngen hábest tu angelos únde homines fúre-gezúcchet fúre ánderíu tîer . íh méino . ratione . et intellectu.
Et aptans sublimes . leuibus curribus.
Únde sîe hóho herhéuende in spûotigên sínnen.
Seris in cȩlum terramque.
Sézzest tu sie in hímele . únde in érdo. Angelos in hímele . homines in érdo.
Quas . s. animas . et uitas . facis tu conuersas . benigna mente . conuerti ad te reduci igne.
Tîe tûost tû uuídersínnen ze dír . án díh keuuánte . mít tînero uuóla-uuílligi.

Ita uero bonum esse deum ratio demonstrat, ut perfectum quoque in eo bonum esse conuincat.

Quare ne in infinitum ratio prodeat, confitendum est summum deum summi perfectique boni esse plenissimum.

Quod si natura quidem inest, sed est ratione diuersum, cum de rerum principe loquamur deo, fingat qui potest: quis haec diuersa coniunxerit?

Omnino enim nullius rei natura suo principio melior poterit exsistere, quare quod omnium principium sit, id etiam sui substantia summum esse bonum uerissima ratione concluserim.”

80. ITEM SUBTILIOR RATIO . QUȨ DIUERSA SUNT . NON ESSE SUMMA BONA . ET QUȨ SUMMA SUNT . NON ESSE DIUERSA.
Respice inquit . an hinc quoque idem firmius approbetur . quod duo bona . quȩ a se sint diuersa . non possunt esse summa. Nû chíus tir . úbe óuh fóne dísên rationibus keuuârêt uuérde . dáz zuéi úngelichíu gûot tiu fúrsten nemúgen sîn.

“Nihil,” inquam, “nec reapse uerius nec ratiocinatione firmius nec deo dignius concludi potest.”

87. EXHIBITIO MUNERIS PRO BENE PERCEPTIS RATIONIBUS.
Super hȩc inquit. Igitur uelut geometrȩ solent . demonstatis propositis . aliquid inferre . quȩ porismata ipsi uocant . ita ego quoque uelut corollarium dabo. Sô íh íro sô geántuuúrta . dô chád si. Geometrȩ hábent ze síte chád si . nâh kezéigotên frâgôn . éteuuáz úngefrâgetes íro iúngerûn zûogében . dîa zûogéba sie questum héizent . álso gíbo íh tír ze gesûoche . dáz íh tír nû úngefrâgêt ságo . sámoso íh tír gébe corollarium.

Nam quoniam beatitudinis adeptione fiunt homines beati, beatitudo uero est ipsa diuinitas, diuinitatis adeptione beatos fieri manifestum est: sed uti iustitiae adeptione iusti, sapientiae sapientes fiunt, ita diuinitatem adeptos deos fieri simili ratione necesse est.

“Atqui hoc quoque pulchrius nihil est, quod his annectendum esse ratio persuadet.”

“Assentior,” inquam, “cuncta enim firmissimis nexa rationibus constant.”

Atqui . hoc inquit patefaciam uerissima ratione. Tríuuo chád si . íh keóffenôn dir iz mít fílo uuârero rédo. Maneant modo que paulo ante conclusa sunt. Échert tíu sîn in dînero gehúhte . díu fóre geféstenôt sínt.

“Oportet igitur idem esse unum atque bonum simili ratione concedas; eadem namque substantia est eorum quorum naturaliter non est diuersus effectus.”

Ea etiam quae inanimata esse creduntur nonne quod suum est quaeque simili ratione desiderant?

107. ILLATIO.
Cuncta igitur bonum petunt. Pedíu chád si . fórderônt siu állíu gûot. Tér syllogismus íst óuh târ-fóre.

108. DIFFINITIO BONI.
Quod quidem ita describas licet . ipsum bonum esse quod desideretur ab omnibus. Nû máht tu gûote gében chád si súslih nôt-méz. Táz íst kûot tés állíu díng kérônt.

109. QUID SIT DIFFINITIO.
Hîer íst ze uuízenne . dáz diffinitio óuh éigen instrumentum íst philosophorum . ad disputandum . sámo-so argumentum íst . únde syllogismus. Mít tîen drín dûohta ín . dáz uuír állero díngoliches sîn ze irríhtenne . únde daz ánder ál únguís sî . âne dáz úns argumentando . ratiocinando . diffiniendo geuuârêt uuérde. Argumentorum loca fúnden sie sedecum . ratiocinationum modos . uiginti sex . áber diffinitionum mísselicho . uuánda cicero lêret únsih in topicis . quatuor modos . uictorinus rhetor quindecim. Téro quindecim modorum . íst échert éinêr . dér proprie diffinitio héize . die ándere héizent mêr descriptiones. Diffinitio sézzet taz tíng . únde geóuget iz únz . álso uuír iz ána-séhên . descriptio gezéichenet iz échert. Sô íst diffinitio . sô iz úns substantialiter dia sácha óuget . ál-sús. Animal dáz íst ánima . únde corpus. Fóne dîen zuéin íst animal compositum . díu zuéi uuúrchent iz. Sô íst iz áber descriptio . sô úns échert kemâlêt uuírt . uuáz iz sî . ál-sús. Animal dáz íst quoddam mobile. Tóh táz uuâr sî . nóh tánne íst úns animal mít tíu accidentaliter geóuget . náls substantialiter. Mobilitas íst accidens animali. Ûzer accidentibus neuuírt nehéin animal geuuúrchet. Pedíu chît descriptio gemâle . únde zéichenúnga . únde bílde . álso dáz íst . úbe íh mít mînemo gríffele an éinemo uuáhse gerîzo fornam animalis. Áber diffinitio chît úndermárchúnga . álso dáz íst . táz uuír fines a finibus skídoên . únde chît nôtméz . álso dáz knôto gemézen íst . tés nîeht mêr . nóh nîeht mínnera neíst.

“Ne nunc quidem arbitror,” inquam, “nec umquam dubitandum putabo quibusque in hoc rationibus accedam breuiter exponam.

Tum ego: “Quam,” inquam, “me non modo ea quae conclusa est summa rationum, uerum multo magis haec ipsa quibus uteris uerba delectant, ut tandem aliquando stultitiam magna lacerantem sui pudeat.”

Sed uisne rationes ipsas inuicem collidamus?

“Ludisne,” inquam, “me inextricabilem labyrinthum rationibus texens, quae nunc quidem qua egrediaris introeas, nunc uero quo introieris egrediare, an mirabilem quendam diuinae simplicitatis orbem complicas?

Atque hȩc nullis extrinsecus sumptis approbationibus explicabas . sed insitis domesticisque . ex altero fidem trahente altero. Únde hábest tû siu állíu gerécchet mít éigenên . únde mít ána-háftenên argumentis . náls mít frémedên . únde sô . dáz íro îogelîh kelóublichi infáhet fóne ándermo . gót únde gûot . sâlighéit únde éin . déro sínt fîeríu . déro îogelîh stárhta daz ánder.

121. DE ARGUMENTIS.
Hîer íst táz fílo geuuâro ze fernémmene uuélíu argumenta uuérden intrinsecus sumpta uuélíu extrinsecus. Tíu fóne affectis kenómen uuérdent . táz chît fóne geháftên . díu sínt intrinsecus sumpta. Téro affectorum sínt fóne aristotile sedecim gezélet . totum . partes . nota . coniugatum . genus . species . simile . dissimile . adiuncta . contrarium . antecedens . consequens . repugnans . causa . effectums . comparabile. Tíu sínt keháft únde ín-uuértig tîen úmbe díu man strîtet álde zuîuelôt. Uuánnân mág iz irrâten uuérden úbe iz per artem irrâten uuírt . âne fóne déro ételichemo ? Totum fóne parte . pars fóne toto . álde fóne nota . úbe iz notam hábet. Uuélíu hábent notam âne pluriuoca ? Fóne díu zíhet man ensem . dés man gladium zíhet. Sláhet ín ensis . sô sláhet ín gladius . sláhet ín locuples . sô sláhet ín diues . tûot iz scipio . sô tûot iz africanus. In diuinis nominibus féret iz álso. Deus . bonum . unum . beatum . uuérchônt sáment. Táz fóne éinemo predicatum uuírt . táz uuírt fóne állên predicatum . uuánda íro nehéinemo nîeht ínuuértigôra neíst . tánne dáz îo dáz sélba íst. Álso uuírt irrâten coniugatum fóne ándermo sînemo coniugato. Genus a specie . species a genere. Simile a simili . dissimile a dissimili . adiunctum ab adiuncto . contrarium a contrario. Antecedens a consequente . consequens ab antecedente . repugnans a repugnante . causa ab effecto . effectum a causa . comparabile a comparabili. Tíu áber fóne geháftên díngen genómen neuuérdent . núbe fóne testimoniis . rumoribus . quȩstionibus . i. extortionibus . táz chît fóne geiíhtedôn . sortibus . somniis . únde fóne ánderên dîen gelîchên . díu héizent extrinsecus sumpta. Síu héizent óuh artis expertia . uuánda siu irrâten neuuérdent . núbe ge-éiscôt. Sô quȩstio uuírt . utrum resurgent mortui ? sô ne-sûocho íh nehéin déro gezáltôn sedecum . uuánda man iz ex arte uuízen nemág . núbe testimonium christi . dér sús kehéizet. Amen dico uobis . quia uenit hora in qua omnes qui in monumentis sunt . audient uocem filiii dei et procedent. Sô féret iz óuh án dien ánderên locis exterioribus. Argumentum íst probamentum. Also dáz uuír chédên . si hȩc duo sunt illud tertium erit . táz héizet latine ratiotination . grece syllogismus.

122. ITEM DE SINGULARI FORMA DEITATIS.
Tum illa. Minime inquit ludimus . remque omnium maximam exegimus dei munere . quem dudum deprecamur. Tô chád si. Néin . íh nespílôn mít tír . sô dû chîst . núbe állero díngo méista . hábo íh tír gerécchet fóne gótes kelâze . dén uuír fléhotôn fóre . s. mít tîen férsen. O qui perpetua mundum ratione gubernas. Táz íst állero díngo méista . uuáz summum bonum sî . únde uuáz ten ménnisken beatum máchoe . dáz socrates . únde nâh ímo álle philosophi fínden nemáhtôn . dô sie iz knôto sûohtôn . sô augustinus iíhet in octauo libro de ciuitate dei. Únde dâr-míte dia gótes simplicitatem ze bechénnene . dêr sô an ímo hábet bonitatem . únde beatitudinem . dáz siu éin mít ímo sínt. Únde sô er gezéigôt uuírt mít ín . álde síu mít ímo . dáz tíu zéigunga extrinsecus sumpta . neuuírdet . uuánda siu ímo accidentaliter ána nesínt . núbe substantialiter.

Quod si rationes quoque non extra petitas sed intra rei quam tractabamus ambitum collocatas agitauimus, nihil est quod admirere, cum Platone sanciente didiceris cognatos de quibus loquuntur rebus oportere esse sermones.

Et: “O,” inquam, “ueri praeuia luminis quae usque adhuc tua fudit oratio, cum sui speculatione diuina tum tuis rationibus inuicta patuerunt, eaque mihi etsi ob iniuriae dolorem nuper oblita non tamen antehac prorsus ignorata dixisti.

“Meministine igitur,” inquit, “superioribus rationibus esse collectum intentionem omnem uoluntatis humanae quae diuersis studiis agitur ad beatitudinem festinare?”

“Quisquis,” inquam, “dubitat, nec rerum naturam nec consequentiam potest considerare rationum.”

Sed quoniam te ad intellegendum promptissimum esse conspicio, crebras coaceruabo rationes.

Ex quibus onibus apparet bonorum potentia . malorum uero indubitabilis infirmitas. An állên dîen rationibus . skînet tero gûotên máht . únde dero úbelôn guíssíu únchráft. Et liquet ueram esse illam platonis sententiam . solos sapientes posse facere quid desiderent. Únde skînet . táz platonis réda uuâríu íst . tér-dir chád . éinen die uuîsen múgen getûon . dáz sie uuéllen. Inprobos uero exercere quidem quod libeat . quod uero desiderent . explere non posse. Únde die úbelen múgen íro mûot-uuíllen tûon . únde ín dóh nemúgen fólle-bríngen. Sîe âhtent tero gûotôn . álso sie uuéllen . sîe neuerâhtent íro îo dóh nîeht.

Neque id nunc molior quod cuiuis ueniat in mentem, corrigi ultione prauos mores et ad rectum supplicii terrore deduci, ceteris quoque exemplum esse culpanda fugiendi, sed alio quodam modo infeliciores esse improbos arbitror impunitos, tametsi nulla ratio correctionis, nullus respectus habeatur exempli.”

“Habent igitur improbi, cum puniuntur, quidem boni aliquid adnexum poenam ipsam scilicet quae ratione iustitiae bona est, idemque cum supplicio carent, inest eis aliquid ulterius mali ipsa impunitas quam iniquitatis merito malum esse confessus es.”

Cum tuas inquam considero rationes . nihil dici uerius puto . at si ad hominum iudicia reuertar . quis ille est . cui hęc non modo credenda . sed saltim audiendad uideantur ? Sô íh tîna réda chíuso . chád íh . sô neáhtôn íh nîeht uuâreren . úbe íh án dero líuto áhtâ déncho . uuér íst tánne dér iz kelóuben . álde sâr gehôren uuélle ?

33. MENTE CONTENEBRATIS . LUMEN RATIONIS NON CLARESCERE.
Ita est inquit illa. Ita est inquit illa. Íst álso chád si.

Dum enim non intuentur rerum ordinem . sed suos affectus . uel licentiam . uel inpunitatem scelerum . putant esse felicem. Sô sîe des íro uuíllen séhent . náls tero órdeno . dîa ratio dien díngen gíbet . sô uuânent sie dero súndôn mûoza . únde úningélteda . sâlîg sîn.

Tu te ipse in deteriora trusisti, ueluti si uicibus sordidam humum caelumque respicias, cunctis extra cessantibus ipsa cernendi ratione nunc caeno nunc sideribus interesse uidearis.

Nam ne illud quidem adquiescent quod aeque ualidis rationum nititur firmamentis: infeliciores eos esse qui faciant quam qui patiantur iniuriam.”

“Vellem,” inquam, “has ipsas audire rationes.”

Nam bonos quis nisi stultissimus oderit? Malos uero odisse ratione caret.

An quia distant . dissidentque mores . iniustas acies et fera bella mouent ? Alternisque uolunt perire telis ? Non est satis iusta ratio seuitię.
Túrh táz íro síte síh skéident . nóh in éin nehéllent . scárônt sîe síh úmbe dáz . únde féhtent sie úmbe dáz ? Táz neíst pór-réht zála nîeht . sólichero sárfi.

Alternisque uolunt perire telis?
   Non est iusta satis saeuitiae ratio.

Cur haec igitur uersa uice mutentur scelerumque supplicia bonos premant, praemia uirtutum mali rapiant, uehementer admiror, quaeque tam iniustae confusionis ratio uideatur ex te scire desidero.

“Nec mirum,” inquit, “si quid ordinis ignorata ratione temerarium confusumque credatur.

38. MERITO MIRA UIDERI . QUORUM RATIO NESCITUR.

“Ita est,” inquam; “sed cum tui muneris sit latentium rerum causas euoluere uelatasque caligine explicare rationes, quaeso uti quae hinc decernas.

Quod si te musici carminis oblectamenta delectant, hanc oportet paulisper differas uoluptatem, dum nexas sibi ordine contexo rationes.”

Nam prouidentia est ipsa illa diuina ratio in summo omnium principe constituta quae cuncta disponit; fatum uero inhaerens rebus mobilibus dispositio per quam prouidentia suis quaeque nectit ordinibus.

Nam ut orbium circa eundem cardinem sese uertentium qui est intimus ad simplicitatem medietatis accedit ceterorumque extra locatorum ueluti cardo quidam circa quem uersentur exsistit, extimus uero maiore ambitu rotatus quanto a puncti media indiuiduitate discedit tanto amplioribus spatiis explicatur, si quid uero illi se medio conectat et societ, in simplicitatem cogitur diffundique ac diffluere cessat, simili ratione quod longius a prima mente discedit maioribus fati nexibus implicatur ac tanto aliquid fato liberum est quanto illum rerum cardinem uicinius petit.

Igitur uti est ad intellectum ratiocinatio, ad id quod est id quod gignitur, ad aeternitatem tempus, ad punctum medium circulus, ita est fati series mobilis ad prouidentiae stabilem simplicitatem.

Nam ut pauca quae ratio ualet humana de diuina profunditate perstringam, de hoc quem tu iustissimum et aequi seruantissimum putas omnia scienti prouidentiae diuersum uidetur; et uictricem quidem causam dis, uictam uero Catoni placuisse familiaris noster Lucanus admonuit.

Ordo enim quidam cuncta complectitur, ut quod adsignata ordinis ratione decesserit, hoc licet in alium, tamen ordinem relabatur, ne quid in regno prouidentiae liceat temeritati.

Sed uideo te iam dudum et pondere quaestionis oneratum et rationis prolixitate fatigatum aliquam carminis exspectare dulcedinem.

“Nimis quidem,” inquam, “uera ratio et si quam paulo ante docuisti prouidentiam fatumue considerem, firmis uiribus nixa sententia.

56. QUESTIONES HUIUS QUARTI LIBRI . ET QUE ADHUC SEQUUNTUR QUINTI . AD QUAM PARTEM PHILOSOPHIAE PERTINEANT.
Álso in tertio libro dîe questiones morales sínt . tîe dir óugent beatitudinem bonorum . sô sínt tîe hîer in quarto . dîe úns óugent miseriam malorum . únde dîe dára-nâh fólgent . de prouidentia et fato. Áber dîe nóh fóre sínt in quinto libro . de casu et libero arbitrio . dîe skéident síh. Casus tríffet ad prouidentiam . bedíu íst tíu questio moralis. Úbe áber sáment múgîn sîn . prouidentia . úber liberum arbitrium . dés er nóh frâgên sól . philosophiam . uuánda dâr-ána bechénnet uuírt tíu natura dero gótes simplicitatis . pedíu tríffet tíu questio ad theologicam . dáz chît . ad eam rationem . quę est de diuinis. Tíu ratio . uuánda si humana neíst . núbe diuina . pedíu hábet si éinen ánderen námen . dáz si intellectus héizet. Intellectus diuinorum . úber-stépfet humanam rationem. Fóne díu sínt tîe questiones . mít argumentis únde syllogismis kestérchet . tîe sî úns ráhta de retributione bonorum et malorum . áber díu tóugena máhtigi . díu án dero gótes prouidentia íst . tîa si nóh ságen sól . díu uuírt . uuánda si diuina íst . diuinitis fernómen. Frâgêst tu uuánda moralitas de moribus kespróchen íst . uuáz dispositio dei . díu in fato . únde in prouidentia íst . tára-zûo tréffên . sô sólt tu uuízen . dáz tiu gótes dispositio moralis kehéizen uuírt . ad similitudinem humanę moralitatis. Uuîo die líute sítîg sîn . álde uuîo sie súlen uuésen sítig . táz héizet latine moralitas . quasi morum qualitas. Únde bedíu uuírt óuh táz moralitas kehéizen . uuîo gót tîen sélben síten inchît . ióh hîer téilôndo . álso dâr-fóre geságet íst . ióh hína-fúre lônôndo. Álso beatus gregorius moraliter mánôt . an sînero omelia . dáz kót témo neuuólta gében guttam aquę . tér demo ármen negáb micam panis. Fóne díu chád ter saluator. Eadem mensura qua mensi fueritis . remetietur uobis. Témo gehíllet táz prouerbium. Úbelo tûo . bézeren neuuâne. Uuáz íst tánne moralitas . âne álso iz féret . únde fáren sól . án dero ménniskôn síten . únde uuîo iz síh tára-gágene gezíhet án demo gótes síte ?

EXPLICIT LIBER QUARTUS BOETII.

Dixerat . i. superiora carmina impleuerat . quę finem faciunt quarti libri. Tíz chád si. Uertebatque . cursum orationis . ad alia quędam tractanda . atque expedienda. Ad alia . s. quam ego uellem. Únde háfta sî síh án ánder gechôse . dánne íh uuólti. Íh uuólta si ráhti incidentes questiones . sî uuólta áber fólle-récchen propositas questiones. Hîer íst úns ze uuízenne . mít tîen si gehéilen uuólta sîn sîecha mûot . táz tîe uuâren ímo fóne íro propositę . in primo libro. Álso dîe sínt . quid sit homo . quibus gubernaculis mundus regatur , qui sit rerum finis . quod non credendi sint ferarii homines potentes et felices . nec fortunarum uices . sine rectore fluitare. Sî fánt ín léidegen sînero mísseskíhte. Tô er áber fóne íro fernám . dîa rationem . déro questionum . íh méino . dáz homo participatione dei . deus íst . únde dáz sínt gubernacula mundi . dáz ímo geskéhent prospera únde aduersa . únde álle reprobi sínt infelices . únde inpotentes . uuánda sie ad bonum fólle-chómen nemúgen . dára sie béitent . únde uices fortunarum . déro ér síh chlágeta . únréhte nesínt . uuánda sie fóne demo réhten góte chóment . tô begónda ér síh trôsten . únde ába dísên questionibus . án ándere fáhten . dánnân irrúnnene. Téro hábet sî ímo súmeliche gerécchet in quarto libro . i. latentium rerum causas . de prouidentię simplicitate . de fati serie. Nóh sínt fóre . déro ér nû gérôt . de casu . de predestinatione diuina . de arbitrii libertate.

Nam nihil ex nihilo exsistere uera sententia est cui nemo umquam ueterum refragatus est, quamquam id illi non de operante principio, sed de materiali subiecto hoc omnium de natura rationum quasi quoddam iecerint fundamentum.

“Aristoteles meus id,” inquit, “in Physicis et breui et ueri propinqua ratione definiuit.”

“Est,” inquit, “neque enim fuerit ulla rationalis natura quin eidem libertas adsit arbitrii.

Nam quod ratione uti naturaliter potest id habet iudicium quo quidque discernat; per se igitur fugienda optandaue dinoscit.

Quare quibus in ipsis inest ratio, inest etiam uolendi nolendique libertas.

Extrema uero est seruitus, cum uitiis deditae rationis propriae possessione ceciderunt.

Neque enim illam probo rationem qua se quidam credunt hunc quaestionis nodum posse dissoluere.

12. ERRANTIVM RATIO ALIA MANIFESTATUR RATIONE . SUMPTA EX CATHEGORIIS ARISTOTELIS.
Etenim si sedeat quispiam . necesse est ueram esse opinionem . quę coniectat eum sedere . atque rursis e conuerso . si sit uera opinio . de quipiam . quoniam sedet . necesse est eum sedere. Tés sie dénchent . táz íst tísemo dínge gelîh. Úbe îoman uuânet sízzenten sízzen . dén netríuget ter uuân. Úbe ín der uuân netríuget . sô sízzet er.

Similia de prouidentia futurisque rebus ratiocinari patet.

Igitur nec sperandi aliquid nec deprecandi ulla ratio est.

Si quidem iustae humilitatis pretio inaestimabilem uicem diuinae gratiae promeremur, qui solus modus est quo cum deo colloqui homines posse uideantur illique inaccessae luci prius quoque quam impetrent ipsa supplicandi ratione coniungi.

Quęnam discors causa resoluit foedera rerum ?
Uuáz úngehélli írret tîe gezúmfte . zuéio díngo . s. gótes únde mánnes . álde prescentię et liberi arbitrii ?
O deus quis statuit tanta bella duobus ueris ?
Uuér gót hábet kegében sólicha ríngûn zuéin uuârên ? Uuélíu sínt uuâreren . dánne síu sínt ?
Ut quę constent carptim singula . eadem nolint mixta iugari ?
Táz tíu dúrh síh sínt in súnder . nîeht zesámine neuuéllên ? Uuélih necessitas mág kótes prouidentiam únde mánnes . liberum arbitriu geskéiden . síu nesîn sáment an állero mánnes tâte ?
An nulla est discordia ueris ?
Álde neíst uuârên nehéin úngehélli ? Uerum únde falsum flíhent éin-ánderíu . duo uera mínnônt síh.
Semperque sibi certa coherent ?
Únde hábent síh îo zesámine díu guíssen . i. tíu túrh síh kuísso sínt ?
Sed mens . i. anima obruta cęcis membris . nequit noscere tenues nexus rerum . igne oppressi luminis.
Áber dés scúld neíst iz . núbe des ménnisken sêla nemág nîeht fóre túmbhéite uuízen íro tóugenen bánt . tíu áber dû uuéist philosophia . únde díu íh fóne dír gelírnên uuíle. Táz íst álso er châde. Liberum arbitrium íst úns ále-guís . uuánda iz skînet án dero ménniskôn tâte. Dei prouidentia íst sámoguís án dien ánderên creaturis . tîe liberum arbitrium nehábent. Áber án des ménnisken tâte . nemúgen siu sáment sîn. Álde úbe siu múgen . sô íst tés fílo tóugen ratio . uuîo dáz sî. Tíu ratio íst ímo úbel ze irrâtenne . igne oppressi luminis . i. acie aggrauatę mentis . mít témo geírten sínne des mûotes ? Ter lîchamo tûot tia sêla úngeuuáltiga íro sínnes . tén si hábeta . êr si ze ímo châme. Sî rínget îo dára-nâh . íro spûot is áber úbelo.

17. PRIMA RESPONSIO . QUIA INTELLECTUS NON RATIO THEOLOGOS FACIT.

Cuius caliginis causa est, quod humanae ratiocinationis motus ad diuinae praescientiae simplicitatem non potest admoueri, quae si ullo modo cogitari queat, nihil prorsus relinquetur ambigui.

Quaero enim, cur illam soluentium rationem minus efficacem putes, quae quia praescientiam non esse futuris rebus causam necessitatis existimat, nihil impediri praescientia arbitrii libertatem putat.

Num igitur coguntur ad necessitatem . quę ueniunt ex arbitrio . quantum attinet ad hoc . i. ad hanc rationem ? Tuuínget tánne dés hálb tehéin nôt . tîe tâte . dîe fóne mûot-uuíllen chóment ?

Iam uero probationem firma ratione subnixam constat non ex signis neque petitis extrinsecus argumentis sed ex conuenientibus necessariisque causis esse ducendam.

Ipsum quoque hominem aliter sensus, aliter imaginatio, aliter ratio, aliter intellegentia contuetur.

Ratio uero hanc transcendit. Áber dér sín . dér ratio héizet . tér úber-stépfet imaginationem. Et perpendit ipsam speciem . quę singularibus inest . uniuersali consideratione. Únde bechénnet er sáment-háftîgo dáz pílde . dáz súnderîgo éteuuâr ána-skînet. An démo nomine homo . uuírt sáment fernómen . dáz éinzên . únde súnderîgo geséuuen uuírdet an platone . cicerone . socrate . únde óuh súnderîgo âne sîe in gehúht chúmet.

Intelligentię uero celsior oculos existit. Táz óuga dero intelligentię . úber-síhet tíse drî sínna. Supergressa namque ambitum uniuersitatis. Uuánda úberstépfendo dén bíang téro sáment-háfti . dîa ratio begrîfet. Contuetur ipsam illam simplicem formam . pura acie mentis. Síhet si mít héiteremo óugen daz éinuálta gótes pílde . dáz fóne díu éinfálte íst . uuánda iz in subiecta materia íst . sô nehéin ánderez neíst. Tíu síhet óuh án demo ménnisken dîe tâte . dîe góte guís sínt . tóh sie ímo sélbemo únguís sîn . únde nôte geskéhent . tero gótes uuízenthéite hálb . únde áber únnôte mánnes hálb. Mít tien ûzerên sensibus . ferstándên uuír dero ûzerôn díngo . dáz sínt corpora . díu er héizet materiam . únde án dien corporibus . álde sáment tien corporibus ferstándên uuír dero corporalium . dáz sínt íro accidentia. Álso án ín sínt colores . únde figurę . únde sáment ín íro tâte. Tien sensibus fólgêt imaginatio. Táz íst tíu bíldunga . des mûotes . âne diu corpora . álso getâníu . sô diu óugen an ín sáhen . álde diu ôren hôrtôn. So-uuéder ér fóre-sáh . sô drískôzez pílde . álde fîerskôzez . álde sínuuélbez . álde mánnes pílde . álde fógeles. Álde er sáh cursum . álde palestram . álde uuîz . álde suárz. Chúmet mánne in tróum dáz sélba gelîhnísse . daz héizet fantasma . únde illusio . úbe ér iz in sînermo mûote sô bíldôt . táz héizet imaginatio. Sáment úns hábent bestię díu zuéi geméine . i. sensum et imaginationem. Ratio dáz íst tíu chráft tes sínnes . tîa der ménnisko hábet álles éino. Tíu tûot ín dáz uuízen . dáz er nîo negesáh . únde dés nehéin bíldunga uuérden nemág. Tíu lêret ín skéiden . uerum únde falsum . bonum únde malum . únde éin fóne ándermo errâten . álso er fóne primis substantiis irrâtet secundas . únde fóne toto partem . ióh fone parte totum . únde fóne preteritis presentia . únde fóne presentibus futura. Gentiles philosophi nechóndôn nîeht fúrder fernémen . âne únz tára sie diu ratio léita. Fóne díu uuóltôn sie . dáz tíu éinen díng uuârîn ze gelóubenne . díu mít ratione gestérchet uuúrtîn . sús ketânero. Si hoc est . illud est . aut si hęc sunt . illud erit. Tánnân ságeta aristotiles in cathegoriis . táz priuatio nemúge feruuándelôt uuérden in habitum . sô . dáz edentulus . fúrder dentes kuuínne . álde nâh caluitio . capillata frons uuérde . uuánda er nehéina rationem neuuíssa . nâh téro iz uuérden máhti. Tánnân geskáh súmelichên . sô cęlestis sapientia chám . únde sie ládôta ad intellectum diuinum . únde sie hîez kelóuben resurrectionem mortuorum . et omnia esse deo possibilia . dáz sie dâr ferstîezen . únde dánnân uuúrten contenebrati . dánnân sie sóltôn uuérden illuminati. Uuíle du chéden . su-uuâr ratio íst . târ íst óuh intellectus . táz íst áleuuâr . dâr humana ratio íst . târ íst óuh humanus intellectus. Áber diuinus intellectus . únde diuina contemplatio . díu íst simplex . únde spiritalis . uuánda sélbêr gót . simplex spiritus íst. Tér dáz pechénnet . tér íst particeps téro sélbûn intellectus. Tíu lêret ín . dáz er íst substantia ultra substantiam . únde forma informata . sine loco . sine tempore . mundum faciens sine materia . filium habens sine alteritate . et spiritum procedentem sine motu. Tîe humanam rationem an dîen díngen sûohtôn . dîe uuúrten heretici.

Neque enim sensus aliquid extra materiam ualet uel uniuersales species imaginatio contuetur uel ratio capit simplicem formam, sed intellegentia quasi desuper spectans concepta forma quae subsunt etiam cuncta diiudicat, sed eo modo quo formam ipsam, quae nulli alii nota esse poterat, comprehendit.

Nam et rationis uniuersum et imaginationis figuram et materiale sensibile cognoscit nec ratione utens nec imaginatione nec sensibus, sed illo uno ictu mentis formaliter, ut ita dicam, cuncta prospiciens.

Haec est enim quae conceptionis suae uniuersale ita definiuit: homo est animal bipes rationale.

Quae cum uniuersalis notio sit, tum imaginabilem sensibilemque esse rem nullus ignorat, quod illa non imaginatione uel sensu sed in rationali conceptione considerat.

Imaginatio quoque tametsi ex sensibus uisendi formandique figuras sumpsit exordium, sensu tamen absente sensibilia quaeque conlustrat non sensibili sed imaginaria ratione iudicandi.

Quodsi non insignitur . i. instruitur animus passione in sentiendis corporibus . si inquam non insignitur passione in sentiendis corporibus. Úbe nû des ménnisken mûot . tero corporum ferstândo . fóne íro ána-chómeni gelêret neuuírt . chîesentíu sélben corpora úmbe íro bílde. Sed iudicat ex sua ui . subiectam passionem corpori . i. subpositam imaginem sensibus corporis sui. Núbe mít sîn sélbes chréfte díu chíuset . pegágnentíu sînên óugôn . únde sînên ôrôn. Nû chúmet interposita ratio. Quamuis afficiant instrumenta sensuum . forinsecus obiectę qualitates. Tóh díu ûzuuért pegágnenten bílde ána-uuérdên . diu óugen . únde diu ôren . mít tîen uuír geséhên . únde gehôrên. Et passio corporis . i. corporalium sensuum . antecedat uigorem agentis animi. Únde díu tróffeni sînero sensuum . fúrefángoe sînes mûotes chráft . túrh síh uuérchôntes. Quę prouocet in se actum mentis. Tíu tróffeni an síh uuézze . dîa tât tes mûotes. Excitetque quiescentes interim intrinsecus formas. Únde sî ûf-errécche . díu dâr-ínne îo nóh tánne lóskenten bílde. Únz hára gât interposita ratio. Quanto magis ea quę absoluta sunt cunctis affectionibus corporum . non sequuntur obiecta extrinsecus in discernendo . sed expediunt actum suę mentis. Uuîo fílo mêr cęlestes substantię . dîe állero corporum ánatrífte âno-sínt ? Án dîen íst úrchôse . dáz sîe dien ûzerên nefólgênt . an íro chîesenne . núbe sîe skéinent tîa chráft íro sínnes.

Hac itaque ratione multiplices cognitiones diuersis ac differentibus cessere substantiis.

Sensus enim solus cunctis aliis cognitionibus destitutus immobilibus animantibus cessit quales sunt conchae maris quaeque alia saxis haerentia nutriuntur, imaginatio uero mobilibus beluis quibus iam inesse fugiendi appetendiue aliquis uidetur affectus, ratio uero humani tantum generis est sicut intellegentia sola diuini.

Quid igitur, si ratiocinationi sensus imaginatioque refragentur, nihil esse illud uniuersale dicentes quod sese intueri ratio putet?

Quod enim sensibile uel imaginabile est, id uniuersum esse non posse; aut igitur rationis uerum esse iudicium nec quidquam esse sensibile, aut quoniam sibi notum sit plura sensibus et imaginationi esse subiecta, inanem conceptionem esse rationis quae quod sensibile sit ac singulare quasi quiddam uniuersale consideret.

Ad haec, si ratio contra respondeat se quidem et quod sensibile et quod imaginabile sit in uniuersitatis ratione conspicere, illa uero ad uniuersitatis cognitionem adspirare non posse, quoniam eorum notio corporales figuras non possit excedere, de rerum uero cognitione firmiori potius perfectiorique iudicio esse credendum, in huiusmodi igitur lite nos quibus tam ratiocinandi quam imaginandi etiam sentiendique uis inest nonne rationis potius causam probaremus?

Simile est quod humana ratio diuinam intellegentiam futura, nisi ut ipsa cognoscit, non putat intueri.

Si igitur uti rationis participes sumus ita diuinae iudicium mentis habere possemus, sicut imaginationem sensumque rationi cedere oportere iudicauimus, sic diuinae sese menti humanam submittere rationem iustissimum censeremus.

Quare in illius summae intellegentiae cacumen, si possumus, erigamur; illic enim ratio uidebit quod in se non potest intueri, id autem est, quonam modo etiam quae certos exitus non habent, certa tamen uideat ac definita praenotio neque id sit opinio sed summae potius scientiae nullis terminis inclusa simplicitas.

Deum igitur aeternum esse cunctorum ratione degentium commune iudicium est.

Haud igitur iniuria diximus haec si ad diuinam notitiam referantur necessaria, si per se considerentur necessitatis esse nexibus absoluta; sicuti omne quod sensibus patet, si ad rationem referas, uniuersale est, si ad se ipsa respicias, singulare.

47. DEI PROUIDENTIAM EX SIMPLICITATE IPSIUS ESSE . NON EX EUENTU RERUM.
Quoam presentiam comprehendendi omnia . uisendique . non sortitus est deus ex prouentu futurarum rerum. Tîa îo gágen-uuérti sînes ána-séhennes . únde úmbe-hábennes állíu díng . neguán er nîeht fóne dero chúmftigôn gebúredo. Sed ex propria simplicitate. Núbe fóne éigenero éinfálti . dîa únsih intellectus lêret . náls ratio.

Quę uis prospicit singula ?
Uuélíu íro chráft peuuártêt siu állíu éinzên sô gnôto ?
Aut quę cognita diuidit . quę diuisa recollogit?
Álde uuélíu téilet tíu íro chúnden genera in species . únde sámenôt siu áber ze dîen hûfôn dero generum ? Úbe iz mêr neuuéiz . âne gesíhtigíu díng . uuánnân uuéiz iz tánne genera únde species . tíu gesíhtîg nesínt ?
Et legens alternum iter . nunc inserit caput summis . nunc decedit in infina. Únde hért-uuíhseliga fárt tûonde . íst iz éina uuîla ín dien hímeliskên . ándera uuîla ín dien írdiskên ? Hértôn trîbet iz phisicas . et theologicas questiones. Ratio tûot phisicos . intellectus tûot theologos.
Tum referens sese sibi . redarguit falsa ueris.
Únde síh tánne sîn sélbes ferréchenônde . irlósket iz lúkkíu argumenta . mít uuârên.

Quod hȩc quȩ nec possunt prestare bona . que pollicentur . nec congregatione omnium bonorum perfecta sunt . ea nec ad beatitudinem quasi quidam calles ferunt . nec ipsa perficiunt beatos. Táz tíu fínuíu díu dáz príngen nemúgen . dáz siu gehéizent . nóh fóne álles kûotes sámoháfti dúrnóhte nesínt . ze sâlighéite uuéga nesínt . nóh sâlige netûont. Omnium bonorum perfecta congretatio . dáz íst beatitudo, Târ dés prístet târ neíst beatitudo nîeht. Fóne díu íst táz argumentum gehéizen a causa . i. ab efficientia. Uuîo sól dâr sîn daz effectum . dâr diu efficientia neíst ? Éina uuîla lêret si ín irrâten causam a fine . ándera uuîla finem a causa. Álso causa únde effectia éin sínt . sô sínt óuh finis . únde effectum . únde euentus ál éin. Mít tísên zuéin locis argumentorum . únde dára-zûo mít óffenên exemplis . hábet si únsih irríhtet sáment boetio . dáz beatitudo an dîen fínuen fúnden neuuírt. Álle disputationes . hábent íro fésto . in argumentis . únde in syllogismis . únde in diffinitionibus . únde nóh tánne in exemplis maiorum . et in auctoritate diuina. Uuáz íst táz man ánderes-uuîo stérchen múge ? Nóh tánne íst kuíssera . dáz úns ratio syllogismorum óuget . tánne argumentorum . uuánda súmelichíu argumenta sínt probabilia . dáz chît kelóublichíu . díu múgen uuîlôn uuâríu sîn . uuîlôn lúkkíu . ánderíu sínt necessaria . táz chît pe nôte uuâríu . áber syllogismi . dîe netrîegent nehéinêst . úbe sie legitime geuuórht sínt . pedíu hábet si dîe nóh nâh kespárêt . ad ualidiorem disputationem.