tā vā asyaitā hitā nāma nāḍyo yathā keśaḥ sahasradhā bhinnas tāvatāṇimnā tiṣṭhanti | śuklasya nīlasya piṅgalasya haritasya lohitasya pūrṇāḥ | atha yatrainaṃ ghnantīva jinantīva hastīva vicchāyayati gartam iva patati | yad eva jāgrad bhayaṃ paśyati tad atrāvidyayā manyate | atha yatra deva iva rājevāham evedaṃ sarvo 'smīti manyate | so 'sya paramo lokaḥ ||
20. 'There are in his body the veins called Hitâ, which are as small as a hair divided a thousandfold, full of white, blue, yellow, green, and red. Now when, as it were, they kill him, when, as it were they overcome him, when, as it were, an elephant chases him, when, as it were, he falls into a well, he fancies, through ignorance, that danger which he (commonly) sees in waking. But when he fancies that he is, as it were, a god, or that he is, as it were, a king, or "I am this altogether," that is his highest world.
yadyasyāyaṃ svabhāvaḥ sarvasaṃsāradharmaśūnyatā paropādhinimittaṃ cāsya saṃsāradharmitvam | yannimittaṃ cāsya paropādhikṛtaṃ saṃsāradharmitvaṃ sā cāvidyā | tasyā avidyāyā kiṃ svābhāvikatvamāhosvitkāmakarmādivadāgantukatvam | yadi cā'gantukatvaṃ tato vimokṣa upapadyate | tasyāścā'gantukatve kopapattiḥ kathaṃ vā nā'tmadharmo 'vidyeti, sarvānarthabījabhūtāyā avidyāyāḥ satatvāvadhāraṇārthaṃ parā kaṇḍikā'rabhyate- tā vā asya śiraḥpāṇyādilakṣaṇasya puruṣasyaitā hitā nāma nāḍyo yathā keśaḥ sahasradhā bhinnastāvatā tāvatparimāṇenāṇimnāṇutvena tiṣṭhanti | tāśṭa śuklasya rasasya nīlasya piṅgalasya haritasya lohitasya pūrṇā etaiḥ śuklatvādibhī rasaviśeṣaiḥ pūrṇā ityarthaḥ | ethe ca rasānāṃ varṇaviśeṣā vātapittaśleṣmaṇāmitaretarasaṃyogavaiṣamyaviśeṣādvicitrā bahavaśca bhavanti | tāsvevavidhāsu nāḍīṣu sūkṣmāsu bālāgrasahasrabhedaparimāṇāsu śuklādirasapūrṇāsu saraladehavyāpinīṣu saptadaśakaṃ liṅgaṃ vartate | tadāśritāḥ sarvā vāsanā uccāvacasaṃsāradharmānubhavajanitāḥ | talliṅgaṃ vāsanāśrayaṃ sūkṣmatvātsvacchaṃ sphaṭikamaṇikalpaṃ nāḍīgatarasopādhisaṃsargavaśāddharmādharmapreritodbhūtavṛttiviśeṣaṃ strīrathahastyādyākāraviśeṣairvāsanābhiḥ pratyavabhāsate | athaivaṃ sati yatra yasminkāle kecana śatravo 'nye vā taskarā māmāgatya ghnantīti mṛṣaiva vāsanānimittaḥ pratyayo 'vidyākhyo jāyate tadetaducyata enaṃ svapnadṛśaṅghnantīveti | tathā hastīvainaṃ vicchāyayati vicchādayati vidrāvayati dhāvayatīvetyarthaḥ | gartamiva patati gartaṃ jīrṇakūpādikamiva patantamātmānamupalakṣayati | tādṛśī hyasya mṛṣā vāsanodbhavatyatyantanikṛṣṭādharmodbhāsitāntaḥkaraṇavṛtyāśrayā duḥkhasvarūpavṛtyāśrayā duḥkhasvarūpatvāt | kiṃbahunā yadeva jāgradbhayaṃ hastyādilakṣaṇaṃ tadeva bhayarūpamatrāsminsvapne vinaiva hastyādirūpaṃ bhayamavidyāvāsanayā mṛṣaivodbhūtayā manyate | atha punaryatrāvidyāpakṛṣyamāṇā vidyā cotkṛṣyamāṇā kiṃviṣayā kiṃlakṣaṇā cetyucyate-atha punaryatra yasminkāle deva iva svayaṃ bhavati | devatāviṣayā vidyā yadodbhūtā jāgaritakāle tadodbhūtayā vāsanayā devamivā'tmānaṃ manyate | svapne 'pi taducyate deva iva rājeva rājyastho 'bhiṣiktaḥ svapne 'pi rājāhamiti manyate rājavāsanāvāsitaḥ | evamatyantaprakṣīyamāṇāvidyodbhūtā ca vidyā sarvātmaviṣayā yadā yadā svapne 'pi tadbhāvito 'hamevedaṃ sarvo 'smīti manyate | sa yaḥ sarvātmabhāvaḥ so 'syā'tmanaḥ paramo lokaḥ parama ātmabhāvaḥ svābhāvakaḥ | yattu sarvātmabhāvādarvāgbālāgramātramapyanyatvena dṛśyate nāhamasmīti | tadavasthāvidyī tayāvidyayā ye pratyupasthāpitā anātmabhāvā lokāste 'paramāḥ sthāvarāntāstānsaṃvyavahāraviṣayāṃllokānapekṣmāyaṃ sarvātmabhāvaḥ samasto 'nantaro 'bāhyaḥ so 'sya paramo lokaḥ | tasmādapakṛṣyamāṇāyāmavidyāyāṃ vidyāyāṃ ca kāṣṭāṃ gatāyāṃ sarvātmabhāvo mokṣaḥ | yathā svayañjyotiṣṭvaṃ svapne pratyakṣata evopalabhyate 'tha yatrainaṃ ghnantīva jinantīveti | te ete vidyāvidyākārye sarvātmabhāvaḥ paricchinnātmabhāvaśca | vidyayā śuddhayā sarvātmā bhavati | avidyayā cāsarvo bhavati | anyataḥ kutaścatpravibhakto bhavati | yataḥ pravabhakto bhavati tena virudhyate | viruddhatvāddhanyate jīyate vicchādyate ca | asarvaviṣayatve ca bhinnatvādetadbhavati | samastastu sankuto bhidyate yena virudhyetavirodābhāve kena hanyate jīyate vicchādyate ca | ata idamavidyāyāḥ sattvamuktaṃ bhavati | sarvātmānaṃ santamasarvātmatvena grāhayati | ātmano 'nyaddhastvaramavidyamānaṃ pratyupasthāpayati | ātmānamasarvamāpādayati | tatastadviṣayaḥ kāmo bhavati | yato bhidyate kāmataḥ kriyāmupādatte | tataḥ phalam | tadetaduktam | vakṣyamāṇaṃ ca yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraṃ paśyatītyādi | idamavidyāyāḥ satatvaṃ sahakāryeṇa pradarśitam | vidyāyāśca kāryaṃ sarvamātmabhāvaḥ pradarśito 'vidyāyā viparyeṇa | sā cāvidyā nā'tmanaḥ svābhāviko dharmo yasmādvidyāyāmutkṛṣyamāṇāyāṃ svayamapacīyamānā satī kāṣṭhāṃ gatāyāṃ vidyāyāṃpariniṣṭhite sarvātmabhāve sarvātmanā nivartate rajjvāmiva sarpajñānaṃ rajjuniścaye |
taccoktaṃ yatra tvasya sarvamātmaivābhūttatkena kaṃ paśyedityādi |
tasmānnā'tmadharmo 'vidyā |
na hi svābhāvikasyocchittiḥ kadācidapyupadyate saviturivoṣṇyaprakāśayoḥ |
tasmāttasyā mokṣaupapadyate ||4,3.20||