You are here: BP HOME > TLB > Vasubandhu: Abhidharmakośabhāṣya > fulltext
Vasubandhu: Abhidharmakośabhāṣya

Choose languages

Choose images, etc.

Choose languages
Choose display
  • Enable images
  • Enable footnotes
    • Show all footnotes
    • Minimize footnotes
DiacriticaDiacritica-helpSearch-help
ā ī ū ṛ ṝ ḷ
ḹ ’ ṃ ḥ ṅ ñ
ṭ ḍ ṇ ṣ ś ź
š č ǰ γ    
Note on the transliteration:
The transliteration system of the BP/TLB is based on the Unicode/UTF-8 system. However, there may be difficulties with some of the letters – particularly on PC/Windows-based systems, but not so much on the Mac. We have chosen the most accepted older and traditional systems of transliteration against, e.g, Wylie for Tibetan, since with Unicode it is possible, in Sanskrit and Tibetan, etc., to represent one sound with one letter in almost all the cases (excepting Sanskrit and Tibetan aspirated letters, and Tibetan tsa, tsha, dza). We thus do not use the Wylie system which widely employs two letters for one sound (ng, ny, sh, zh etc.).
 
Important:
We ask you in particular to note the use of the ’ apostrophe and not the ' representing the avagrāha in Sanskrit, and most important the ’a-chuṅ in Tibetan. On the Mac the ’ is Alt-M.
 
If you cannot find the letters on your key-board, you may click on the link "Diacritica" to access it for your search.
Choose specific texts..
Vasubandhu: Abhidharmakośabhāṣya
    Click to Expand/Collapse Option Complete text
Click to Expand/Collapse OptionTitle
Click to Expand/Collapse OptionPreface
Click to Expand/Collapse OptionChapter I: Dhātunirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter II: Indriyanirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter III: Lokanirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter IV: Karmanirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter V: Anuśayanirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter VI: Mārgapudgalanirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter VII: Jñānanirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter VIII: Samāpattinirdeśa
Click to Expand/Collapse OptionChapter IX: Conclusions
Back to library
ṣaṣṭhaṃ kośasthānam 
. 
分別賢聖品第六 
. 
 
namo buddhāya 
. 
. 
. 
 
uktaṃ yathā prahāṇaṃ parijñākhyāṃ labhate | tad api ca 
. 
如是已說煩惱等斷於九勝位得遍知名。然斷必由道力故得，此所由道其相云何？頌曰： 
. 
 
kleśaprahāṇamākhyātaṃ satyadarśanabhāvanāt | 
. 
已說煩惱斷，由見諦修故，
見道唯無漏，修道通二種。 
. 
 
darśanaheyā bhāvanāheyāś ca kleśā iti vistareṇākhyātam |  tāv idānīṃ darśanabhāvanāmārgau kim anāsravau sāsravāv iti vaktavyam |  ata idam ucyate 
.  .  . 
論曰：前已廣說諸煩惱斷，由見諦道及修道故。  道唯無漏亦有漏耶？  . 
.  .  . 
     
dvividho bhāvanāmārgo darśanakhyastvanāsravaḥ || 6.1 || 
. 
[見道唯無漏，修道通二種。] 
. 
 
dvidho bhavanāmārgo laukikok lokottaraś ca |  darśanamārgas tu lokottara eva traidhātukapratipakṣatvāt |  navaprakārāṇāṃ darśana heyānāṃ sakṛtprahāṇāc ca |  na hi laukikasya eṣā śaktir asti | 
.  .  .  . 
.  見道應知唯是無漏，修道通二。所以者何？見道速能治三界故。  頓斷九品見所斷故，  非世間道有此堪能， 
.  .  .  . 
       
satyadarśanādity uktam | kānīmāni satyāni kati ca | 
. 
故見位中道唯無漏。修道有異故通二種，如向所言由見諦故。此所見諦其相云何？頌曰： 
. 
 
satyānyuktāni catvāri 
. 
諦四先已說，謂苦集滅道，
彼自體亦然，次第隨現觀。 
. 
 
kvoktāni | sāsravānāsravadharmanirdeśe |  “anāsravā mārgasatyam” iti svaśabdena “pratisaṃkhyānirodho yo visaṃyoga” iti nirodhasatyaṃ “duḥkhaṃ samudayo loka” ity atra duḥkhasamudayasatye |  kim eṣa evaiṣām anukramaḥ | nety āha | kiṃ tarhi | 
.  .  . 
論曰：諦有四種，名先已說。於何處說？謂初品中分別有漏無漏法處。  彼如何說？謂彼頌言：無漏謂聖道，此說道諦。擇滅謂離繫，此說滅諦。及苦集世間，此說苦集諦。  此說苦集諦。四諦次第如彼說耶？不爾。云何？ 
.  .  . 
     
duḥkhaṃ samudayas tathā |
nirodhamārga iti 
. 
[謂苦集滅道] 
. 
 
eṣa eṣām anukramaḥ | svabhāvas tu yathā pūrvam uktas tayaivetipradarśanārthas tathāśabdaḥ |  sa punar ayam 
.  . 
如先所辯，為顯體同彼，故說亦然聲。  . 
.  . 
   
eṣāṃ yathā ’bhisamayaṃ kramaḥ || 6.2 || 
. 
[彼自體亦然，次第隨現觀。] 
. 
 
yasya hi satyasyābhisamayaḥ pūrvasya pūrvanirdeśaḥ |  itarathā hi pūrvaṃ hetunirdeśo ’bhaviṣyat paścāt phalanirdeśaḥ |  keṣāñcidutpattyanukūlā deśanāḥ |  yathā smṛtyupasthānadhyānādīnām |  deṣāñcitprarūpaṇānukūlā deśanā yathā samyak prahāṇānām |  na hy eṣa niyamo yat pūrvamutpannānāṃ prahāṇāya cchandaṃ janayati |  paścād anutpannānām anutpādāyeti |  satyānāṃ tvabhisamayānukūlā deśanā |  kiṃ punaḥ kāraṇam evameṣāṃ satyānām abhisamayaḥ |  yatra hi satto yena ca vādhyate yataś ca mokṣaṃ prarthayate tadevādau vyavacāraṇāvasthāyāṃ duḥkhasatyaṃ parīkṣyate |  paścāt ko ’sya hetur iti samudayasatyaṃ ko ’sya nirodha iti nirodhasatyaṃ ko ’sya mārga iti mārgasatyam |  vyādhiṃ dṛṣṭvā tannidānakṣayameṣajānveṣāṇavat |  sūtre ’pyeṣa eva satyānāṃ dṛṣṭānto darśitaḥ |  katamasmin sūtre | “caturbhir aṅgaiḥ samanvāgato bhiṣaktalpasarttety atra |  yathā ca vyavacāraṇāvasthāyāṃ satyaparīkṣā tathābhisamayāvasthāyāṃ satyābhisamayaḥ |  pūrvavedhāt |  dṛṣṭabhūminiḥsaṃgāśvadhāvanavat | abhisamaya iti ko ’rthaḥ |  abhisaṃbodha iṇo bodhanārthatvāt |  karamādanāsrava eva na sāsravaḥ | sa hi nirvāṇābhimukhaḥ samyakbodhaḥ |  samyag iti tattvena | tatra phalabhūtā upādānaskandhā duḥkhasatyam |  hetubhūtāḥ samudayasatyam | samudetyasmāditi kṛtvā |  ata eva tayoḥ phalahetubhāvānnāmato bhedo na dravyataḥ |  nirodhamārgayostu dravyato ’pi |  āryasatyānīti sūtra ucyante |  ko ’syārthaḥ |  āryāṇā metāni satyāni tasmād āryasatyānīti sūtra evoktam |  kim anyeṣām etāni mṛṣā | sarveṣām etāni satyānyaviparītatvāt |  āryais tu yathaitāni tathā dṛṣṭāni nānyaiḥ |  ata āryāṇām etāni satyāny ucyante na tvanāryāṇāṃ vīparītadarśanāt | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                                         
“yad āryāḥ sukhataḥ prāhustat pare duḥkhato biduḥ |
yatpare sukhatḥ prāhustadāryā duḥkhato biduḥ ||” 
. 
. 
. 
 
iti gāthā | dve āryāṇāṃ satye dve ārye cāryāṇāṃ ca satye ity apare |  yathā vedanaikadeśo duḥkhasvabhāvaḥ |  kathaṃ sarve sāsravāḥ saṃskārā duḥkhamityucyante | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
duḥkhāstriduḥkhatāyogādyathāyogamaśeṣataḥ |
manāṣā amanāpāś ca tadanye caiva sāsravāḥ || 6.3 || 
. 
. 
. 
 
tisro hi duḥkhatā duḥkhaduḥkhatā saṃskāraduḥkhatā vipariṇāmaduḥkhatā ca |  tābhir yathāyogamaśeṣataḥ sarva sāsravāḥ saṃskārā duḥkhāḥ |  tatra manāṣā vipariṇāmaduḥkhatayā |  amanāṣā duḥkhaduḥkhatayā | tebhyo ’nye saṃskāraduḥkhatayā |  ke punar manāpāḥ ke ’manāṣāḥ ke knobhayathā |  tisro vedanā yathākramaṃ tadvaśena sukhavedanīyādayo ’pi saṃskārā manāpādisaṃjñāṃ labhante |  sukhāyā hi vedanāyā vipariṇāmena duḥkhatā |  sūtra uktaṃ “sukhā vedanā utpādamukhā sthitisukhā vipariṇāmaduḥkham” iti |  duḥkhāyāḥ duḥkhasvabhāvenaiva duḥkhatā |  “duḥkhā vedanā utpādaduḥkhā sthitiduḥkhā” iti sūtre |  aduḥkhāsukhāvedanāyāḥ saṃskāreṇaiva duḥkhatā |  “pratyayābhisaṃskaraṇādyadanityaṃ tadduḥkham” iti |  vedanāvattadvedanīyā api saṃskārā ucyante |  duḥkhameva duḥkhatā duḥkhaduḥkhatā | evaṃ yāvat saṃskārā eva duḥkhatetyapare |  asādhāraṇatvāt manāṣā ’manāpānāṃ vipariṇāmaduḥkhaduḥkhate ukte |  sarve tusaṃskārāḥ saṃskāraduḥkhatayā duḥkhāḥ |  tāṃstvāryā eva paśyanti || āha cātra | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                 
“ūrṇāpakṣma yathaiva hi karatalasaṃsthaṃ na vedyate pumbhiḥ
akṣigataṃ tu tathaiva hi janayatyaratiṃ ca pīḍaṃ ca |
karatalasadṛśo bālo na vetti saṃskāraduḥkhatāpakṣma
akṣisadṛśastu vidvāṃs tenaivodvijyate gāḍham iti” || 
. 
. 
. 
 
na hi bālānām āvīcikeṣv api skandheṣu tathā duḥkhabuddhiḥ pravartate yathāryāṇāṃ bhāvāgrikeṣv apīti |  evaṃ tarhi mārgasyāpi saṃskāraduḥkhatāprasaṅgaḥ |  saṃskṛtatvāt | pratikūlaṃ hi duḥkham iti lakṣaṇānna mārgo duḥkham |  na hi tasyotpāda āryāṇāṃ pratikūlaḥ sarvaduḥkhakṣayāvāhanāt |  yadāpi te nirvāṇaṃ śāntataḥ paśyanti tadāpi yadeva duḥkhato dṛṣṭaṃ tasyaiva nirodhaṃ śāntataḥ paśyantina mārgasya |  yadāpi duḥkhamapyatrāsti tasmāt duḥkhamevāryasatyam ucyate |  sukhasyālpatvāt mūdgādibhāve ’pi māṣarāśyapadeśavad ity eke |  ko hi vidvān pariṣekasukhāṇukena gaṇḍasukham iti vyavasyet |  āha khalv api 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
                 
“duḥkhasya ca hetutvāt duḥkhaiścānalpakaiḥ samuditatvāt |
duḥkhe ca sati tadiṣṭerduḥkhaṃ sukham iti vyavasyanti” iti || 
. 
. 
. 
 
sahaiva tu sukhena sarvaṃ bhavam āryā duḥkhataḥ paśyanti | saṃskāraduḥkhataikarasatvāt |  ato duḥkhamevāryāsatyaṃ vyavasthāpyate na sukham |  katham idānīṃ sukhasvabhāvāṃ vedanāṃ duḥkhataḥ paśyanti |  anityatayā pratikūlatvāt | yathā rūpasaṃjñādīny api duḥkhataḥ paśyanti |  na catānyevaṃ duḥkhāni yathā duḥkhavedaneti | yas tu manyate duḥkhahetutvāditi |  tasyāsau samudayākāraḥ syānna duḥkhakāraḥ |  āryāṇāṃ carūpārupyopapattau kathaṃ duḥkhasaṃjñā pravarteta |  na hi punas teṣāṃ duḥkhavedanāhetuḥ skandhā bhavanti |  saṃskāraduḥkhatā ca sūtre kimarthaṃ pṛthaguktā bhavet |  yadi tarhy anityatvāt duḥkhataḥpaśyanti |  anityaduḥkhākārayoḥ kaḥ prativiśeṣaḥ |  udayavyayadharmitvādanityaṃ paśyanti |  pratikūlatvāt duḥkham |  anityaṃ tu dṛśyamānaṃ pratikūlaṃ bhavatītyanityākāro duḥkhākāramākarṣati |  nāsty eva sukha vedanetyekīyā duḥkhaiva tu sarvā |  katham idaṃ gamyate | sūtrādyuktitaś ca | kathaṃ tāvat sūtrāt |  uktaṃ hi bhagavatā “yatkiñcidveditamidam atra duḥkhasyeti” |  “duḥkhā vedanā duḥkhato draṣṭavyeti” |  “duḥkhe sukham iti saṃjñāviparyāsa” iti | evaṃ tāvat sūtrāt | kathaṃ yuktitaḥ |  sukhahetvavyavasthānāt |  ya eva hi kecitpānabhojanaśītoṣṇādaya iṣyante sukhahetavasta evātyupayuktā akālopayuktāś ca punar duḥkhahetavaḥ saṃpadyante |  na ca yuktā sukhahetubṛddhacyā samena vā ’nyasminkāle duḥkhotpattir ity ādita eva te duḥkhahetavo na sukhasya |  ante tu tadduḥkhaṃ vṛddhimāpannaṃ vyaktimāpadyata iti |  evam īryāpathavikalpe ’pi vaktavyam |  duḥkhapratikāre ca sukhabuddherduḥkhavikalpe ca |  na hi tāvat sukham iti vedyate kiñcidyāvanna duḥkhāntareṇopadruto bhavati kṣutpipāsāśītoṣṇaśramakāmarāgaprabhaveṇa |  tasmāt pratīkāra evāviduṣāṃ sukhabuddhirnasukhe duḥkhavikalpe ca vālaḥ sukhabuddhimutpādaynti yathāṃśādaṃśaṃ bhāraṃ saṃcārayantaḥ |  tasmānnāstyeva sukham iti | astyevetyābhivārmikāḥ | eṣa eva canyāyaḥ |  kathaṃ kṛtvā |  idaṃ hi tāvad ayaṃ praṣṭavyaḥ sukhāpavādī | kim idaṃ duḥkhaṃ nāma |  yad vādhanātmakaṃ cet |  katham iti vaktavyam | upaghātakaṃ cet | anugrāhakaṃ sukham iti siddham |  anabhipretaṃ cet |  abhipretaṃ sukham iti siddham |  tadeva hy abhipretaṃ punar anabhipretaṃ bhavaty āryāṇāṃ naivālpakāle |  tasmād aniṣpanam abhipretatvaṃ cet | na | anyathā ’nabhipretatvāt |  yā hi vedanā svena lakṣaṇenābhipretā nāsau punas tenaiva jātv anabhipretā bhavati |  tathā hy enām ākārāntareṇa vidūṣayanty āryāḥ pramādapadaṃ caināṃ paśyanti mahābhisaṃskārasādhyāṃ ca vipariṇāminīṃ cānityāṃ cayenānabhipretā bhavati |  na tu khalu svalakṣaṇākāreṇa |  yadi cāsau svenātmanānabhipretā bhavennaiva tasyāṃ kasyacidrāgo bhavedyato vairāgyārthaṃ prakārāntareṇāpi doṣavatīṃ paśyeyuḥ |  tasmād asty eva svalakṣaṇataḥ sukha vedanā ||  yattu bhagavatoktaṃ “yatkiñcid veditam idam atra duḥkhasyeti” tadbhagavataiva nītārthaṃ “saṃskārānityatām ānanda mayā saṃghāya bhāṣitaṃ saṃskāravipariṇāmatāṃ ca yatkiñcid veditam idam atra duḥkhasyeti” |  ato na duḥkha-dukhatāṃ saṃdhāyaitad uktam iti siddhaṃ bhavati |  yadi ca svabhāvata eva sarvaṃ veditavyaṃ duḥkhamabhaviṣyatkimarthamāryānanda evaṃ bhagavantam aprakṣyat |  tisra ime vedanā uktā bhagavatā sukhā duḥkhā ’duḥkhāsukhā ca |  uktaṃ cedaṃ bhagavatā “yatkiñcidveditamidam atra duḥkhasyeti” |  kiṃ nu saṃdhāya bhagavatā bhāṣitam yatkiñcidveditamidam atra duḥkhasyeti |  evaṃ hi so ’prakṣyat kiṃ nu saṃdhāya bhāṣitaṃ tisro vedanā iti |  bhagavān aṣy eva vyākariṣyat |  idaṃ mayā saṃdhāya bhāṣitaṃ tisro vedanā iti |  na tvevamāha | tasmāt santy eva svabhāvatas tisro vedanāḥ |  idaṃ tu saṃdhāya mayā bhāṣitaṃ yatkimcid veditam idam atra duḥkhasyety ābhīprāyikam etad vākyaṃ darśayati |  yadaṣyuktaṃ “sukhā vedanā duḥkheti draṣṭavyeti” | ubhayaṃ tasyāmasti |  sukhatvaṃ ca svabhāvatomanāpatvād duḥkhatvaṃ ca paryāyato vipariṇāmānityadharmatvāt |  sā tu sukhato dṛśyamānā bandhāya kalpate tadāsvādanāt |  duḥkhato dṛśyamānā mokṣāya kalpate |  tadvairāgyāditi |  yathā dṛśyamānā mokṣāya kalpate tathaināṃ draṣṭum ājñāpayanti buddhāḥ |  katham idaṃ gamyate svabhāvataḥ sā sukheti | yad āha 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                                                                                                     
saṃskārānityatāṃ jñātvā atho vipariṇāmatām |
vedanā duḥkhataḥ proktā saṃbuddhena prajānaneti” || 
. 
. 
. 
 
yad api coktaṃ “duḥkhe sukham iti saṃjñāviparyāsa” iti | ābhiprāyika eṣa nirdeśaḥ |  lokasya hi sukhasaṃjñā vedanāyāṃ kāmaguṇeṣūpapattau ca |  tatra sūkhaṃ vedanāṃ paryāyeṇa duḥkhaṃ satīmekāntasukhāṃ paśyato viparyāsaḥ |  evam upapattim | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
tasmān nātaḥ sukhavedanā ’bhāvasiddhiḥ |  yadi tu svabhāvata eva sarvaṃ veditaṃ duḥkham abhaviṣyat tisro vedanā iti vacane koguṇo ’bhaviṣyat |  lokānuvṛttyeti cet na |  sarvaveditaduḥkhatvasya saṃskāravipariṇāmānityatāṃ saṃdhāya bhāṣitavacanāt yathābhūtavacanāc ca |  “yacca sukhendriyaṃ yac ca saumanasyendriyaṃ sukhaiṣā vedanā draṣṭavye” ti vistareṇoktvā “yenemāni pañcendriyāṇyevaṃ yathābhūtaṃ samyak prajñayā dṛṣṭāni trīṇi cāsya saṃyojanāni prahīṇāni bhavantī” tyevamādi |  loko ’pi ca kathaṃ duḥkhāṃ vedanāṃ trividhāṃ vyavasyet |  mṛdvadhimātramadhyāsu yathākramaṃ sukhādibuddhir iti cet | na |  sukhasyāpi trividhatvāt mṛdvādiṣu duḥkheṣv adhimātrā disukhabuddhiḥ syāt |  yadā ca gandharasaspraṣṭavyaviśeṣajaṃ sukhaṃ vedayate tadā katamat duḥkhaṃ mṛdubhūtaṃ yatrāsya sukhabuddhirbhavati |  anutpannavinaṣṭe ca tasmin mṛduni duḥkhe sutarāṃ sukabuddhiḥ syāt |  aśeṣaduḥkhāpagamāt | evaṃ kāmasukhasaṃmukhībhāve ’pi vaktavyam |  kathaṃ ca nāmedaṃ yojyate yan mṛdunivedite suvyaktas tīvro ’nubhavo gṛhyate madhye punar avyakta iti |  triṣu ca dhyāneṣu sukhavacanāt mṛdu duḥkhaṃ syāt |  ūrdhvamaduḥkhasukhavacanānmadhyaṃ duḥkham iti na yujyate mṛdvādiṣu duḥkheṣu duḥkheṣu sukhādivedanāvyavasthānam |  uktaṃ ca bhagavatā “rūpaṃ cen mahānāmann ekāntaduḥkham abhaviṣyan na sukhaṃ na sukhānugatam” ity evamādi |  tasmād apy asti kiñcitsukham |  evaṃ tāvanna sūtrātsukhavedanā ’bhāvaḥ sidhyati |  yatpunaḥ sukhahetvavyavasthānādity uktam | hetvaparijñānādidam ucyate |  āśrayaviśeṣāpekṣo hi viṣayaḥ sukhaheturvā bhavati duḥkhahetur vā | na kevalo viṣayaḥ |  sa yāṃ kāmavasthāṃ prāpya sukhahetur bhavati na tāṃ punaḥ prāpya kadācin na bhavatīti vyavasthita eva sukhahetuḥ |  tadyathā sa evāgniḥ pākyabhūtaviśeṣāpekṣaḥ svādupākahetur bhavati sa evāsvādapākahetuḥ na tu yāṃ pākyabhūtāvasthāṃ prāpya svadupākahetustāṃ punaḥ prāpya na hetur ity eṣa dṛṣṭāntaḥ |  dhyāneṣu ca kathaṃ na vyavasthitaḥ sukhahetuḥ |  yattu punaḥ duḥkhapratikāre sukhabuddhir ity uktaṃ tatra vihitaḥ pratīkāraḥ |  yadā gandhādiviśeṣajaṃ sukhaṃ vedayate tadā kasya pratīkāreṣu sukhabuddhirbhavatyanutpannavinaṣṭe ca tasmin duḥkhe sutarāṃ sukhabuddhiḥ syāt |  dhyānaje sukhe kaḥ kasya pratīkāra ity evam ādi |  bhāvasaṃcāre ’pi cāvasthāntarajaṃ sukhamevotpadyate |  yāvad asau tādṛśī kāyāvasthā ’ntarghīyate |  anyathā hi paścād bhūyasī sukhabuddhiḥ syāt |  evaṃ śrāntasyeryāpathavikalpeṣu veditavyam |  “ante kuto duḥkhabuddhirārambho yadi nādita” iti  cet | kāyapariṇāmaviśeṣān madyādīnām ante mādhuryaśukta tāvat |  tasmād asty eva sukhā vedaneti siddham |  triduḥkhatāyogādvā sarvaṃ sāsravaṃ duḥkham iti |  yattu samudayasatyaṃ tadevocyate |  idamutsūtram sūtre hi tṛṣṇaivoktā | pradhānyādasau sūtra uktā |  anye ’pi tu samudayaḥ |  katham idaṃ pratyetavyam | anyatrānyasyāpi vacanāt | uktaṃ hi bhagavatā | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                                                         
“karma ca tṛṣṇā ca atho avidyā saṃskārāṇāṃ hetur abhisaṃparāya” iti | 
. 
. 
. 
 
punaś coktaṃ “pañca bījajātānīti sopādānasya vijñānasyaitadadhivacanam |  pṛthivīdhāturiti catasṛṇāṃ vijñānasthitīnāmetadadhivacanam” iti |  tasmād ābhiprāyikaḥ sūtreṣu nirdeśo lākṣaṇikastvabhidharme |  api tvabhinirvṛttihetuṃ brūvatā samudayasatyaṃ tṛṣṇaivoktā |  upapattyabhinirvṛttihetuṃ sahetukaṃ brūvatā gāthāyāṃ karma ca tṛṣṇā cāvidyoktā |  “karmaheturūpapattaye tṛṣṇāheturabhinirvṛttaya” iti sūtre vacanāt |  sahetusapratyayasanidānasūtrakrameṇa vā bījakṣetrabhāvaṃ pratipādayatā vijñānādayo ’ṣyuktāḥ |  kā punar uṣapattiḥ kā cābhinirvṛttiḥ |  dhātugatiyonyādiprakārabhedenātmabhāvasyoṣapadanam upapattiḥ |  abhedena punar bhavapratisaṃdhānamabhinirvṛttiḥ |  tayor yathākramaṃ karma ca bhavatṛṣṇā ca hetuḥ |  tadyathā bījaṃ śālivādijātiprakārabhedenāṅkuroopapadanasya hetuḥ |  āpaḥ punar abhedena sarvaṅkuraprarohamātrasyetyeva dṛṣṭāntaḥ |  tṛṣṇā ’bhinirvṛttiheturiti kā ’tra yuktiḥ | vītatṛṣṇasya janmābhāvāt |  ubhaye ’pi briyante |  satṛṣṇā vītatṛṣṇāś ca | satṛṣṇā eva jātā dṛśyante na vītatṛṣṇā iti |  vinā tṛṣṇayā janmābhāvāt | bhavasyābhinirvṛttau tṛṣṇāhetuṃ pratīmaḥ |  saṃtatinamanāc ca |  yatra ca satṛṣṇā tatrābhīkṣṇaṃ cittasaṃtatiṃ namantīṃ paśyāmaḥ |  tasmāt punar bhave ’ṣyevam iti vyavasyāmaḥ |  na cātmabhāva evaṃ kenacidāgṛhīto yathā tṛṣṇayā |  śuṣkamasūropasnānalepāṅgavat |  na cānyo heturevamanuṣatto yathātmasneha ityeṣā yuktiḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                             
catvāry api satyānyuktāni bhagavatā |  dve api satye saṃvṛtisatyaṃ paramārthasatyaṃ ca |  tayoḥ kiṃ lakṣaṇam | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
yatra bhinnena tadbuddhiranyāpohe dhiyā ca tat |
ghaṭārthavatsaṃvṛtisat paramārthasadanyathā || 6.4 || 
. 
. 
. 
 
yasminn avayavaśo bhinne na tadbuddhirbhavati tat saṃvṛtisat | tadyathā ghaṭaḥ |  tatra hi kapālaśo bhinne ghaṭabuddhirna bhavati |  tatra cānyānapohya dharmān buddhacyā tadbuddhirna bhavati taccāpi saṃvṛtisadveditavyam |  tadyathāmbu |  tatra hi buddhacyā rūpādīndharmānaṣohyāmbubuddhirna bhavati |  teṣv eva tu saṃvṛtisaṃjñā kṛteti saṃvṛtivaśāt ghaṭaścāmbu cāstīti brūbantaḥ satyamevāhurna mṛṣetyetatsaṃvṛtisatyam |  atonyathā paramārtha satyam |  tatra bhinne ’poi tadbudhirbhavatyeva |  anyadharmāpohe ’pi buddhacyā tat paramārthasat |  tadyathā rūpam |  tatra hi paramāṇuśo bhinne vastuni rasārhān api ca dharmānapohya buddhacyā rūpasya svabhāvabuddhirbhavatyeva |  evaṃ vedanādayo ’pi draṣṭavyāḥ |  etat paramārthena bhāvāt paramārthasatyam iti |  yathā lokottarena jñānena gṛhyate tat pṛṣṭhalabdhena vā laukikena tathā paramārthasatyam |  yathānyena tathā saṃvṛtisatyam iti pūrvācāryāḥ |  uktāni satyāni | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                               
kathaṃ punas teṣāṃ darśanaṃ bhavati | vaktavyam | ata ādiprāthānamārabhyocyate | 
. 
. 
. 
 
vṛttasthaḥ śrutacintāvānbhāvanāyāṃ prayujyate | 
. 
. 
. 
 
satyāni ha draṣṭukāma ādita eva śīlaṃ pālayati |  tataḥ satyadarśanasyānulomaṃ śrutamudgṛhlātyarthaṃ vā śruṇeni |  śrutvā cintayati aviparītaṃ cintayitvā bhāvanāyāṃ prayujyate |  samādhau tasya śrutamayīṃ prajñāṃ niśritya cintāmayī jāyate |  cintāmayīṃ niśritya bhāvanāmayī jāyate | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
kiṃ punar āsāṃ prajñānāṃ lakṣaṇam | 
. 
. 
. 
 
nāmobhayārthaviṣayā śrutamayyādikā dhiyaḥ || 6.5 || 
. 
. 
. 
 
nāmālambanā kila śrutamayī prajñā | nāmārthālambanā cintāmayī |  kadācid vacyañjanenārthamākarṣati kadācid arthena vyañjanam |  arthalamvanaiva bhāvanāmayī |  sā hi vyañjananirapekṣā arthe pravartate |  tadyathā ’mbhasi plotumaśikṣitaḥ plavanneva muñcati |  kiyacchikṣitaḥ kadācit muñcet kadācid ālamvate |  suśikṣitā plavan nirapekṣastaratītyeṣa dṛṣṭāntaḥ iti vaibhāṣikāḥ |  asyāṃ tu kalpanāyāṃ cintāmayī prajñā na siddhacyatītyapare |  yā hi nāmālambanā śrutamayī prāpnoti yā ’rthālambanā bhāvanāmayīti |  idaṃ tu lakṣaṇaṃ nāniravadyaṃ vidyate |  āptavacanaprāmāṇyajātaniścayaḥ śrutamayī | yuktinidhyānajaścintāmayī |  samādhijjo bhāvanāmayīti | hetau mayaṭvidhānāt |  yadyathā ’nnamayāḥ prāṇāḥ tṛṇamayyo gāyaḥ iti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                         
tasya punar evaṃ bhāvanāyāṃ prayuktasya kathaṃ bhāvanā saṃpadyata ity āha | 
. 
. 
. 
 
vyapakarṣadvayavataḥ 
. 
. 
. 
 
yadi hi kāyacittābhyāṃ vyapakṛṣṭo bhavati | saṃsargākuśalavitarkadūrīkaraṇāt |  tattarhi vyapakarṣadvayaṃ kasya sukaraṃ bhavati | yo ’lpecchaḥ saṃtuṣṭaś ca | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
nāsaṃtuṣṭamahecchayoḥ | 
. 
. 
. 
 
kā punar iyam asaṃtuṣṭiḥ | kā ca mahecchatā | 
. 
. 
. 
 
labdhe bhūyaḥspṛhā ’tuṣṭiralabdhecchā mahecchātā || 6.6 || 
. 
. 
. 
 
labdheṣu kila praṇīteṣu cīvarādiṣu bhūyaskāmata ’saṃtuṣṭiḥ |  alabdheṣu tatkāmatā mahecchatetyābhidhārmikāḥ |  nanu ca sā ’tibhūyaskāmatā ’labdha eva na labdhe bhavatīti ko ’nayorviśeṣa iti vaktavyametad |  evaṃ tu yujyate |  labdhenāpraṇītenāprabhūtena paritāpo ’saṃtuṣṭiḥ |  alabdhapraṇītaprabhūtecchā mahecchatā | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
viparyāsāt tadvipakṣau 
. 
. 
. 
 
asaṃtuṣṭimahecchatāviparyayeṇa tatpratipakṣau veditavyau |  saṃtuṣṭiścālpecchatā ceti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
tridhātvāptāmalau ca tau | 
. 
. 
. 
 
tadvipakṣāviti vartate | tridhātukau ca poratisaṃyuktau ca | sāsravānāsravatvāt |  asaṃtuṣṭimahecchate ca kāmāvacaryāveva | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
kaḥ punar anayoralpecchatāsaṃtuṣṭacyoḥ svabhāva ity āha | 
. 
. 
. 
 
alobhaḥ 
. 
. 
. 
 
alobhasvabhāve hy ete | 
. 
. 
. 
 
āryavaṃśāś ca 
. 
. 
. 
 
alobha iti vartate | āryāṇām ebhyaḥ prasavādāryavaṃśāś catvāraḥ |  te ’pyalobhasvabhāvāḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
teṣāṃ tuṣṭyātmakāstrayaḥ || 6.7 || 
. 
. 
. 
 
saṃtuṣṭisvabhāvāḥ | cīvarapiṇḍapātaśayanāsanasaṃtuṣṭayaḥ |  prahāṇabhāvanārāmatā caturtha āryavaṃśaḥ kathamalobhasvabhāvaḥ |  bhavakāmarāgavaimukhyāt | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
atha caturbhir āryavaṃśaiḥ kiṃ darśitaṃ bhagavatā | 
. 
. 
. 
 
karmāntena tribhir vṛttiḥ 
. 
. 
. 
 
dharmasvāminā hi bhagavatā parityaktasvavṛttikarmāntebhyaḥ śiṣyebhyo mokṣārthamabhyupagatebhyo dvayaṃ prajñaptaṃ vṛttiś ca karma ca |  tribhir āryavaṃśairvṛttiś caturyena karma |  anayā vṛttyedaṃ karma kurvāṇā bhavantī na cirānmokṣaṃ prāpsyantīti |  kasmāt punar iyamīdṛśī vṛttiridaṃ ca karma prajñaptam | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
tṛṣṇotpādavipakṣataḥ | 
. 
. 
. 
 
catvārastṛṣṇotpādāḥ sūtra uktāḥ |  “cīvarahetorbhikṣostṛṣṇotpadyamānā utpadyate pratitiṣṭhanti pratitiṣṭhati abhiniviśamānā ’bhiniviśate |  piṇḍapātahetoḥ śayyāsanahetoriti |  bhavavibhavahetorbhikṣostṛṣṇotpadyamānā utpadyata” iti vistaraḥ |  eṣāṃ pratipakṣeṇa catvāra āryavaṃśā deśitāḥ | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
mamāha kāravastvicchātatkālātyantaśāntaye || 6.8 || 
. 
. 
. 
 
sa evārthaḥ punaḥ pariśeṣeṇocyate |  mamakāravastu cīvarādayo ’haṃ kāravastvātmabhāvaḥ |  tatrecchā tṛṣṇā |  tatra mamakāravastvicchāyāstatkālaśāntaye traya āryavaṃśā bhavanti |  ubhayecchātyantaśāntaye caturtha iti |  uktāmidaṃ yathā bhūtasya bhāvanā saṃpadyate | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
tasya tvevaṃ pātrobhūtasya katham tasyāṃ bhāvanāyāmavatāro bhavati | 
. 
. 
. 
 
tatrāvatāro ’śubhayā cānāpānasmṛtena ca | 
. 
. 
. 
 
smṛtir eva smṛtam | keṣāṃ punar aśubhayā keṣām ānāpānasmṛtyā | yathākramam 
. 
. 
. 
 
adhirāgavitarkāṇām 
. 
. 
. 
 
adhiko rāgo vitarkaś caiṣāṃ ta ime adhirāgavitarkāḥ |  yo hi pratyāsannamatyarthaṃ rāgacaritastasyāśubhayā |  yo hi vitarkacaritas tasyānāpānasmṛtyeti |  avicitrālambanatvād eṣāṃ vitarkopacchedāya saṃvartata ity eke |  aśubhā tu yatra saṃsthānaviśeṣālambanatvād vitarkamāvahatīti |  avahimukhatvād ity apare |  aśubhā hi cakṣurvijñānavadbahirmukhī |  tadviṣayopanidhyānāt |  tatra punaś caturvidho rāgaḥ varṇarāgaḥ saṃsthānarāgaḥ sparśarāga upacārarāgaś ca |  prathamasya pratipakṣeṇa vinolakādyālambanāmaśubhāṃ varjayanti |  dvitiyasya vikhāditakavikṣiptālambanāṃ tṛtīyasya vipaṭumnā pūyanibaddhāsthyālambanāṃ caturthasya niśceṣṭamṛtkāyālambanām |  abhadena tu śasyate 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                       
śaṅkalā sarvarāgiṇām || 6.9 || 
. 
. 
. 
 
asthisaṃkaklāyāṃ hi sarvametaccaturvidhaṃ rāgastu nāstīti adhimuktiprādeśikamanaskāratvād aśubhayā na kleśaprahāṇam viṣkambhaṇaṃ tu |  sa punar ayam aśubhāṃ bhāvayan yogācāras trividha ucyate |  ādikārmikaḥ kṛtaparijayo ’tikrāntamanaskāraś ca | tatra 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
āsamudrāsthivistārasaṃkṣepād ādikarmikaḥ | 
. 
. 
. 
 
aśubhāṃ bhāvayitukāma ādito yogācāraḥ |  svāṅgāvayave cittaṃ nibadhnāti pādāṅguṣṭhe lalāṭe yatra cāsyābhir atiḥ |  sa tatra māṃsakledapītā dhimokṣakrameṇāsthiviśodhayan sakalāmasthisaṃkalāṃ paśyati |  tathaiva ca punar dvitīyāmadhimucyate yāvad vihārārāmakṣetrakrameṇa samudraparyantām pṛthivīmasthisaṃkalāṃ pūrṇāmadhimucyate ’dhimokṣābhivardhanārtham |  punaś ca saṃkṣipanyāvadekāmeva svamasthisaṃkalāmadhimucyate cittasaṃkṣepārtham |  iyatā kila kālenāśubhopariniṣpannā bhavati |  ayam ādikarmiko yogācāraḥ | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
pādāsthna ākapālārthatyāgāt kṛtajayaḥ smṛtaḥ || 6.10 || 
. 
. 
. 
 
sa punaḥ cittasaṃkṣepaviśeṣārtha tasyāmasthiśaṅkalāyāṃ pādāsthīni hitvā śeṣaṃ manasi karoti |  evaṃ krameṇa yāvat kapālasyārdhaṃ hitvā ’rdhaṃ manasi karoti kṣayakṛtaparijayaḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
atikrāntamanaskāro brūmadhye cittadhāraṇāt | 
. 
. 
. 
 
so ’rdham api kapālasya muktvā brūvormadhye cittaṃ dhārayati |  ayaṃ kilāśubhāyāmatikrāntamanaskāro yogācāraḥ |  astyaśubhā ālalmbanaparīttatayā parīttā na vaśitāparīttatayā parītteti catuṣkoṭikam |  jitājitamanaskārayorajitajitamanaskārayoś ca svakāyasamudraparyantālambanāt | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
atha kiṃsvabhāveyamaśubhā katibhūmikā kimālambanā kva cotpadyate |  yathākramam | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
alobho daśabhūḥ kāmadṛśyālambā nṛjā ’śubhā || 6.11 || 
. 
. 
. 
 
alobhasvabhāvā daśabhūmikā sasāmantakadhyānāntareṣu caturṣu dhyāneṣu kāmadhātau ca kāmāvacara dṛṣyālambanā kiṃ poounrdṛśyavastusaṃsthāne |  atha evārthālambaneti siddham |  manuṣyeṣv evotpadyate | nānyasyāṃ gatau | kuta eva dhātau |  tatrāpi nottarakurau | nāmnaiva siddham aśubhākāreti | yadadhvikā tadadhvālambanā | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
anutpattidharmiṇī tu vyadhvālambanā |
adhimuktimanaskāratvāt sāsravā | 
. 
. 
. 
 
vairāgyalābhikī ca prāyogikī ca |  ucitānucitatvāt |  uktamaśubhāyāḥ saprabhedaṃ lakṣaṇam |  ānāpānasmṛtiḥ prajñā pañcabhūrvāyurgīcarā |  kāmāśrayā  ānanamāna āśvāso yo vāyuḥ praviśati |  apānanamapānaḥ praśvāso yo vāyuḥ niṣkrāmati |  tayoḥ smṛtir ānāpānasmṛtiḥ | saiva prajñāsvabhāvā |  smṛtivacanaṃ tu smṛtyupasthānavattadvalādhānavṛttitvāt |  pañcasu bhūmisu triṣu sāmantakeṣu dhyānāntare kāmadhātau copekṣāsaṃprayogitvāt |  vitarkānuguṇatvāt kila lsukhaduḥkhayostatpratipakṣasya tābhyāmasaṃprayogaḥ |  sukhasaumanasyayoścāvadhānaparipanthitvāt tasyāścāvadhāne sādhyatvād iti |  ye tu mauleṣv api dhyāneṣu samāpannasyopekṣām icchanti neṣām aṣṭabhūmikā |  pareṇāśvāsapraśvāsānam abhūmitvāt |  vāyvālambanā caiṣā kāmadhātvāśrayā |  devamanuṣyeṣu prāyogikī vairāgyalābhiko ca |  tatvamanaskāraś caiṣā |  idaṃ dharmāṇām eva | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                   
na bāhyānām 
. 
. 
. 
 
upadeśābhāvāt | svayaṃ ca sūkṣmadharmānabhisaṃbodhāt | sā ceyaṃ 
. 
. 
. 
 
ṣaḍvidhā gaṇanādibhiḥ || 6.12 || 
. 
. 
. 
 
ṣaṭkāraṇayuktā caiṣā paripūrṇā bhavati |  gaṇanayā ’nugamane sthāpanayā upalakṣaṇayā vivarttanā pariśūddhyā ca |  tatra ca gaṇanā nāma āśvāsapraśvāseṣu cittaṃ dattvā ’nabhisamskāreṇa kāyaṃ cittaṃ cādhyupekṣya smṛtimātreṇa gaṇayatyekaṃ dvau yāvad daśa |  cittābhisaṃkṣepa vikṣepabhayānnālpavahutarā |  tasyāṃ tu trayo doṣāḥ |  ūnagaṇanā yadi dvāvekaṃ gṛhlāti |  adhikagaṇanā yadyekaṃ dvāviti |  saṃkaro yadyāśvāsaṃ praśvāsato gṛhlāti viparyayādvā |  ato ’nyathā samyaggaṇanā |  antaravikṣepe punar ādito gaṇayitavyaṃ tāvad yāvat samādhi labhate |  anugamo nāma anabhisaṃskāreṇāśvāsapraśvāsānāṃ gatimanugacchati |  kiyaddūramete praviśanti vā niṣkrāmanti vā kimete sarvaśarīravyāopina ekadeśacāriṇa iti |  tān praviśataḥ kaṇṭhahṛdayanābhikaṭyurujaṅghāpraveśakram4ṇa yāvat pādāvanugacchati |  niṣkrāmato vitastivyāmāntaraṃ yāvad vāyumaṇḍalaṃ vairambhāś ca vāyava ity apare |  tad etat tatvamanasikāratvān na yuktam |  sthāpanā nāma nāsikāgre yāvat pādanṅguṣṭhe sthitāṃ paśyati |  maṇisūtravat |  kimanugrāhakā ete upadhātakāḥ śītā uṣṇā iti |  upalakṣaṇā nāma naite kevalā vāyava eva |  catvāryetāni mahābhūtāni mahābhūtābhinirvṛttamupādāyarūpaṃ tadāśritāścittacaittā iti pañcaskandhānupalakṣayati |  vivarto nāma vāyvālambanāṃ vṛddhiṃ vivarttyottareṣu kuśalamūleṣu saṃniyojanaṃ yāvad agradharmeṣu |  pariśuddhirdarśanamārgādiṣvavatāraḥ |  smṛtyupasthānādivajropamasamādhyantā vivarta ity apare | kṣayajñānādiśuddhiriti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                             
“gaṇanānugamaḥ sthānaṃ lakṣaṇārthavivarttanā
pariśuddhiś ca ṣoḍheyamānāpānasmṛtirmatā” iti saṃgrahaślokāḥ | 
. 
. 
. 
 
tatra punar veditavyau 
. 
. 
. 
 
ānāpātau yataḥ kāyaḥ | 
. 
. 
. 
 
yadbhūmiko hi kāyaḥ tadbhūmikāvetai | kāyaikadeśatvāt |  kāyacittaviśeṣasaṃniśritā āśvāsapraśvāsā vartante |  ārupyakalalādigatānām abhāvāt acittacaturthadhyānasamāpannānāṃ ca |  yadi hi kāyaḥ śuṣiro bhavati āśvāsapraśvāsabhūmikaṃ ca cittaṃ saṃmukhībhūtamevaṃ te varttante |  jāyamānasya caturthadhyānādvyuttiṣṭhamānasya ca praviśanti bhiyamāṇasya caturthaṃ ca dhyānaṃ samāpadyamānasya niṣkrāmanti |  etau cānāpānau | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
sattvākhyau 
. 
. 
. 
 
nāsattvasaṃkhyātau | 
. 
. 
. 
 
anupāttakau | 
. 
. 
. 
 
indriyavinirbhāgitvāt | 
. 
. 
. 
 
naiḥṣyandikau 
. 
. 
. 
 
naupacayikavipākajau | kāyopacayanānupacayāt chhinnānāṃ punaḥ pratisaṃdhānāc ca |  na hy etadvipākarūpasyāsti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
nādhareṇa lakṣayete manasā ca tau || 6.13 || 
. 
. 
. 
 
svabhūmyuparibhūmikena ca tayościttenopalakṣaṇam | nāvareṇeryāpathika nairmāṇikena |  ukte dve avatāramukhe | tābhyāṃ tu samādhilabdhā 
.  . 
.  . 
.  . 
   
niṣpannaśamathaḥ kuryāt smṛtyupasthānabhāvanām | 
. 
. 
. 
 
vipaśyanāyāḥ saṃpādanārtham | kathaṃ ca punaḥ kuryāt | 
. 
. 
. 
 
kāyaviccittadharmāṇāṃ dvilakṣaṇaparīkṣaṇāt || 6.14 || 
. 
. 
. 
 
kāyaṃ svasāmānyalakṣaṇābhyāṃ parīkṣate | vedanāṃ cittaṃ dharmāś ca |  svabhāva evaiṣāṃ svalakṣaṇam |  sāmānyalakṣaṇaṃ tu anityatā saṃskṛtānāṃ duḥkhatā sāsravāṇāṃ śunyatā ’nātmate sarvadharmāṇām |  kāyasya punaḥ kaḥ svabhāvaḥ | bhūtabhautikatvam |  dharmāstribhyo ’nye |  sāmāhitasya kila kāyaṃ paramāṇuśaḥ kṣaṇikataś ca paśyataḥ kāyasmṛtyupasthāṇaṃ niṣpannaṃ bhavati | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
atha smṛtyupasthānānāṃ kaḥ svabhāvaḥ | 
. 
. 
. 
 
vividhasmṛtyupasthānaṃ svabhāvasaṃsrgālambanasmṛtyupasthānam |  tatra svabhāvasmṛtyupasthānam | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
prajñā 
. 
. 
. 
 
kīdṛśī prajñā | 
. 
. 
. 
 
śrutādimayī 
. 
. 
. 
 
śrutamayī cintāmayī bhāvanāmayī ca |  trividhāni smṛtyupasthānāni śrutacintābhāvanāmayāni | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
anye saṃsargālambanāḥ 
. 
. 
. 
 
anye tatsahabhuvo dharmāḥ saṃsargasmṛtyupasthānam |  tadālambanā ālambanasmṛtyupasthānam |  svabhāvasmṛtyupasthānaṃ prajñeti | kuta eva tat |  “kāme kāyānupaśyanā smṛtyupasthānam” iti vacanāt |  kā punar anupaśyanā | prajñā |  tayā hi tadvānanupaśyaḥ kriyate |  yataś cokta “madhyātmaṃ kāye kāyānupaśyī viharatīti” |  anupaśyamasyāsti darśanamityanupaśyī | kāye ’nupaśyī kāyānupaśyī |  kasmāt prajñā smṛtyupasthānamityuktā bhagavatā | smṛtyudrekatvād iti vaibhāṣikāḥ |  smṛtivalādhānavṛttitvāditi yo ’rthaḥ | dārūpāṭana kīlasaṃdhāraṇavat |  evaṃ tu yujyate |  smṛtiranayopatiṣṭhata iti smṛtyupasthānaṃ prajñā yathādṛṣṭasyābhilapanāt |  tadyathā hy uktamāyuṣmatā aniruddhena “tasya kāye kāyānupaśiyano viharataḥ kāyālalmbanānusmṛtistiṣṭhati saṃtiṣṭhata” iti vistaraḥ |  bhagāvatā ’pi coktaṃ “tasya kāye kāyānupaśiyano viharata upasthitā smṛtirbhavatyasaṃmūḍheti” |  yatra tūktaṃ “kathaṃ bhikṣavaś caturṇāṃ smṛtyupasthānānāṃ samudayaś ca bhavaty astaṅgamaś ca |  āharasamudayātkāyasya samudayo bhavaty āhāranirodhātkāyasyāstaṅgama” ity atrālambanam eva smṛtyupasthānam uktam |  smṛtiratropatiṣṭhata iti kṛtvā |  yathālambanaṃ caiṣāṃ nāma svaparobhayasaṃtatyālambanatvāt pratyekam eṣāṃ traividhyam | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                   
kramaḥ |
yathotpatti 
. 
. 
. 
 
kasmāt punar evam utpattiḥ | audārikasya pūrvaṃ darśanāt |  yato vā kāmarāgasya kāyo ’dhaṣṭhānaṃ sa ca vedanā ’bhilāṣātsa ca cittasyādāntatvāt tatkleśāprahāṇāditi vaibhāṣikāḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
catuṣkaṃ tu viparyāsavipakṣataḥ || 6.15 || 
. 
. 
. 
 
śucisukhanityātmaviparyāsanāṃ caturṇāṃ pratipakṣeṇa catvāri smṛtyupasthā nānyuktāni yathākramaṃ nādhikanyūnāni evaṃ ca trīṇyasaṃbhinnālambanāni caturthamubhayathā |  yadidharmāneva paśyatyasaṃbhinnālambanam |  atha kāyādīnāṃ dve trīṇi catvāri vā samastāni paśyati saṃbhinnālambanam |  evaṃ kāyādyālambanāni smṛtyupasthānānyabhyasya 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
sa dharmasmṛtyupasthāne samastālambane sthitaḥ |
ānatyaduḥkhataḥ śūnyānātmatastānvipaśyati || 6.16 || 
. 
. 
. 
 
saṃbhinnalambane dharmasmṛtyupasthāne sthitastān kāyādīn sarvānabhisamasya caturbhir ākāraiḥ paśyati |  anityato duḥkhataḥ śūnyato ’nātmataś ca | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
tata ūṣmagatotpattiḥ 
. 
. 
. 
 
tasmād dharmasmṛtyupasthānādevamabhyastāt krameṇeṣmagataṃ nāma kuśāmūlamutpadyate |  ūṣmagatamivoṣmagatam | kleśendhanadahanasyāryamārgāgneḥ pūrvarūpatvāt | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
tac catuḥsatyagocaram | 
. 
. 
. 
 
tadūṣmagataṃ prākarṣikatvāc catuḥsatyālambanam | 
. 
. 
. 
 
ṣoḍaśākāram 
. 
. 
. 
 
duḥkhaṃ caturbhir ākāraiḥ paśyatyanityato duḥkhatḥ śūnyato ’nātmataś ca |  samudayaṃ caturbhir hetutaḥ samudayataḥ prabhavataḥ pratyayataś ca |  nirodhaṃ caturbhiḥ nirodhataḥ śāntataḥ praṇītato niḥsaraṇataś ca |  mārgaṃ caturbhir mārgato nyāyataḥ pratipattito nairyāṇikataś ca |  eṣāṃ tu viśeṣaṇam paścād vakṣayāmaḥ | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
ūṣmabhyo mūrdhānaḥ 
. 
. 
. 
 
te ’pi tādṛśāḥ || 6.17 || 
. 
. 
. 
 
yādṛśā ūṣmāṇaś catuḥsatyālambanāḥ ṣoḍaśākārāś ca |  utkṛṣṭataratvāt tu nāmāntaraṃ cala kuśalamūlamūrdhatvāt mūrdhānaḥ |  ebhyo hi pāto ’tikramo vā | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
ubhayākaraṇaṃ dharmeṇa 
. 
. 
. 
 
eṣāṃ punar ubhayeṣamūṣmagatamūrdhnāṃ dharmasmṛtyupasthānenākaraṇam |  kim idam ākaraṇam |  satyeṣv akārāṇāṃ prathamatovinyasanam | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
anyair api tu vardhanam | 
. 
. 
. 
 
caturbhir api smṛtyupasthānair eṣāṃ vardhanam |  vivardhayataḥ pūrvapratilabdhānām aṃsaṃmukhībhābo ’vahumānatvāt |  mṛdumadhyādhimātrakramābhivṛddhebhyaḥ punar utpadyate 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
tebhyaḥ kṣāntiḥ 
. 
. 
. 
 
adhimātrasya kṣamaṇād aparihāṇitaḥ | sā ’pi triprakārā mṛdvī madhyā ’dhimātrā ca | 
. 
. 
. 
 
dvidhā tadvat 
. 
. 
. 
 
yathā mūrdhāna uktāḥ evaṃ mṛdumadhye kṣāntī tathaivākaraṇāt |  vivardhane tvayaṃ viśeṣaḥ |  sarvasyāḥ 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
kṣāntyā dharmeṇa vardhanam || 6.18 || 
. 
. 
. 
 
smṛtyupasthānenaiva nānyena | 
. 
. 
. 
 
kāmāptaduḥkhaviṣayā tv adhimātrā 
. 
. 
. 
 
kṣāntir iti varttate | apradharmasaṃśleṣādasau kāmāvacaraduḥkhālambanaiva |  ata evoṣmagatādīnāṃ traidhātukaduḥkhadyālambanatvasiddhir niyamāvacanāt |  yadā kila rūpārupyapratipakṣādyekaikasatyālambanāpahlāsena yāvat kāvāvacaram eva dukhaṃ dvābhyāṃ kṣaṇābhyāṃ manasi karotyeṣā sarvaiva madhyā kṣāntiryadaikameva kṣaṇaṃ tadadhimātreti | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
kṣaṇaṃ ca sā | 
. 
. 
. 
 
kṣaṇikā cāsau na prākarṣikī | 
. 
. 
. 
 
tathāgradharmāḥ 
. 
. 
. 
 
yathaivādhimātrā kṣāntiḥ |  te ’pi hi kāmāvacaraduḥkhālambanāḥ kṣaṇikāś ca laukikāś caite ’grāś ca dharmāḥ |  sarvalaukikaśreṣṭhatvād iti laukikāgradharmāḥ |  vinā sabhāgahetunā mārgasya tatpuruṣakāreṇākarṣaṇāt |  ta eta ūṣmagatādayaḥ smṛtyupasthānasvabhāvatvāt prajñātmakā ucyante | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
sarve tu pañcaskandhāḥ 
. 
. 
. 
 
saparivāragrahaṇāt | 
. 
. 
. 
 
vināptibhiḥ || 6.19 || 
. 
. 
. 
 
prāptayo noṣmagatādibhiḥ saṃgṛhyante |  mā bhūdāryasya tatsaṃmukhībhāvād ūṣmagatādīnāṃ saṃmukhībhāva iti |  tatra trisatyālambanoṣmagatākaraṇe dharmasmṛtyupasthānaṃ pratyutpannamanāgatāni catvāri bhāvyante |  nirodhasatyālambane tadevobhayathā | sarvatrākārāḥ sabhāgāḥ |  vivardhane caturṇāmanyatamadanāgatāni catvāri |  tatraiva nirodhālambane ’ntyamanāgatānicatvāri ākārāḥ sarve |  labdhatvād gotrāṇām |  mūrdhākaraṇe catuḥsatyālambane ’pi nirodhālambanavardhane cāntyamanāgatāni catvāri ākārāḥ sarve |  trisatyālambanavardhane caturṇāmanyatamadanāgatānicatvāri ākārāḥ sarve |  kṣāntīnāṃ sarvatra cāntyam |  anāgatāni catvāri ākārāḥ sarve |  agradharmeṣv antyamanāgatāni catvāri ākārāś catvāra eva |  anyābhāvāddarśanamārgasādṛśyāc ca | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                         
iti nirvedhabhāgīyaṃ caturdhā 
. 
. 
. 
 
ityetāni catvāri nirvedhabhāgīyāni kuśalamūlāni yadutoṣmagataṃ mūrdhānaḥ kṣāntayo ’gradharmāś ca |  eṣāṃ dve mṛdūnī calatvāt parihāṇitaḥ kṣāntayo madhyamagradharmā adhimātram |  nirvedhabhāgīyānīti ko ’rthaḥ | vidha vibhāge |  niścito vedhā nirvedhaḥ āryamārgastena vicikitsā prahāṇāt satyānāṃ ca vibhajanādidaṃ duḥkhamayaṃ yāvat mārga iti |  tasya bhāgo darśanamārgaikadeśaḥ |  tasyāvāhakatvena hitatvānnirvedhabhāgīyāni |  taccaitaccaturvidhamapoi nirvedhabhāgīyam 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
bhāvanāmayam | 
. 
. 
. 
 
na śrutacintāmayam | 
. 
. 
. 
 
anāgamyāntaradhyānabhūmikam 
. 
. 
. 
 
anāgamyaṃ dhyānāntaraṃ catvāri ca dhyānānyasya bhūmistatsaṃgṛhītatvāt |  nordhva darśanamārgaparivāratvāt | tadabhāvaḥ kāmadhātvālambanatvāt |  tasya ca pūrvaparijñeyapraheyatvāt |  teṣāṃ rūpadhātau pañcaskandhako vipākaḥ |  pūripūrakāṇyevanākṣepakāṇi |  bhavadveṣitvāt | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
dve tvadho ’pi vā || 6.20 || 
. 
. 
. 
 
vāśabdo matavikalpārthaḥ |  bhadantaghoṣakasya tu dve prathame nirvedhabhāgīye saptabhūmike kāmāvacare api taḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
sarvāṇy api tv etāni catvāri 
. 
. 
. 
 
kāmāśrayāṇi 
. 
. 
. 
 
trīṇi manuṣyeṣvevotpadyante | triṣu dvīpeṣu | utpāditapūrvāṇāṃ tu deveṣu saṃmukhībhāvaḥ |  caturthaṃ deveṣv api | trīṇi strīpuruṣā ubhayāśrayāṇi labhante | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
agradharmān dvayāśrayān labhate ’ṅganā | 
. 
. 
. 
 
agradharmāstu stryeva dvacyāśrayān labhate | puruṣaḥ puruṣāśrayāneva |  strītva syāpratisaṃkhyānirodhalābhāt |  kathaṃ nirvedhabhāgīyānāṃ tyāgaḥ | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
bhūmityāgāt tyajaty āryastāni 
. 
. 
. 
 
yadbhūmikānyanena pratilabdhānibhavanti tāṃ bhūmi tyajannāryastāny api tyajati nānyathā bhūmityāgaḥ punar bhūmisaṃcārāt | 
. 
. 
. 
 
anāryastu mṛtyunā || 6.21 || 
. 
. 
. 
 
pṛthagjanastu nikāyasabhāgatyāgenaiva tyajatisatyasati vā bhūmisaṃcāre | 
. 
. 
. 
 
ādye dveparihāṇyā ca 
. 
. 
. 
 
tyajati mṛtyunā ca pṛthagjana eva | āryasya tu nāsti tābhyāṃ parihāṇiḥ |  kṣāntyagradharmābhyāṃ tu pṛthagjanasyāpi nāsti parihāṇiḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
maules tatraiva satyadṛk | 
. 
. 
. 
 
yo mauladhyānabhūmikāni nirvedhabhāgīyānyutpādayati satatraiva janmāti satyānyavaśyaṃ paśyati |  tīvrasaṃvegatvāt | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
apūrvāptir vihīneṣu 
. 
. 
. 
 
yadā vihineṣu punar lābhobhavatyapūrvāṇyeva tadā labhyante na pūrvaṃ tyaktāni |  pratimokṣasaṃvaravadanucitayatnasādhyatvāt |  sati pratisīmādaiśike pareṇotpādayatyasati mūlādeva | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
ete punar vihīniparihāṇī kiṃsvabhāve | 
. 
. 
. 
 
hānī dve asamanvitiḥ || 6.22 || 
. 
. 
. 
 
ubhe apy ete asamanvāgamasvabhāve |  parihāṇistu doṣakṛtā nāvaśyaṃ vihāniḥ |  guṇaviśeṣakṛtā ca sā | parihīṇo ’pyūṣmagatalābhī niyataṃ parinirvāṇadharmā bhavati |  mokṣabhāgīyātko viśeṣaḥ | satyadarśanāsannataratvamasatyantarāye | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
mūrdhalābhī na mūlacchit 
. 
. 
. 
 
parihīṇo ’pi mūrdhalābhī kuśalamūlāni na samucchinatti |  apāyāṃstu pāpādānantaryāṇy api kuryāt | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
kṣāntilābhyanapāyagaḥ | 
. 
. 
. 
 
vihīnāyām api kṣāntau na punar apāyānyāti tadbhūmikakarmakleśadūrīkaraṇāt |  kṣāntilābhādeva hi gatiyonyupapattyāśrayāṣṭamādibhavakleśānāṃ keṣāñcidanutpattidharmatā pratilabhate |  apāyagatīnāmaṇḍajasaṃsvedajayonyorasaṃjñisattvottarakurumahābrahmopapattināṃ śaṇḍhapaṇḍakobhayavyañjanāśrayāṇām aṣṭamādibhavānāṃ darśanaheyakleśānāṃ ca |  tāṃ tu yathāyogaṃ mṛdvadhimātrāyāṃ ca | mṛdvacyāmapāyagatīnām |  adhimātrāyāmitareṣām | nirvedhabhāgīyāni trigotrāṇi śrāvakādigotrabhedāt | tatra 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
śiṣyagotrān nivartya dve buddhaḥ syāt 
. 
. 
. 
 
ūṣmagataṃ mūrdhānaṃ ca śrāvakagotrādutpannaṃ vyāvartya punar buddhaḥ syād ityasti saṃbhavaḥ |  kṣāntau tu labdhāyāṃ nāsty eva saṃbhavaḥ | kiṃ kāraṇam |  apāyānāṃ kila vyāvṛttatvāt |  bodhisattvāś ca parahitkriyāpāratantryādapāyānapyavagāhanta iti |  tasyaiva tu gotrasyāvivartyatvād asaṃbhavaḥ | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
trīṇyapītaraḥ || 6.23 || 
. 
. 
. 
 
vivartya syād iti vartate |  trīṇy api nirvedhabhāgīyāni śrāvakagotrādvacyāvartya buddhādibhavaḥ syāt pratyekabuddha ity arthaḥ |  pratyekabuddhagotrāṇi tu vyāvartayitumaśakyāni | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
ābodheḥ sarvam ekatra dhyānāntye śāstṛkhaḍgayoḥ | 
. 
. 
. 
 
śāstā budhaḥ khaḍgaviṣāṇakalpaḥ pratyekabuddhaḥ |  tayor ekatraivāsane caturthameva dhyānaṃ niśrityaniñjyapaṭusamādhitvānnirvedhabhāgīyānyārabhya yāvad bodhir utpadyate |  kṣayānutpādajñāne hi bodhiriti paścād upapādayiṣyāmaḥ |  aśubhāmārabhya yāvad vodhirity apare |  yeṣāṃ tu khaḍgādanyo ’pi pratyekabuddho ’stitadgotrāṇāṃ vyāvartanāpratiṣeṣaḥ |  kiṃ punaḥ prathama eva janmani kṛtaprayogo nirvedhabhāgīyānyutpādayet |  naitad asti avaśyaṃ hi 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
prāktebhyo mokṣabhāgīyaṃ 
. 
. 
. 
 
utpādayitavyam | sarvasvalpaṃ hi 
. 
. 
. 
 
kṣipraṃ mokṣas tribhir bhavaiḥ || 6.24 || 
. 
. 
. 
 
ekasmin janmani mokṣabhāgīyaṃ kuśalamūlamutpādayet | dvitīye nirvedhabhāgīyāni |  tṛtīye āryamārgam | bījaviropaṇa sasyābhivṛddhiphalotpattikramavat |  krameṇa hi saṃtānasyāsyāṃ dharmatāyāmavatāraparipākavimuktayo bhavant_iti |  tacca punar mokṣabhāgīyaṃ varṇayanti | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
śrutacintāmayaṃ 
. 
. 
. 
 
na bhāvanāmayam | kati karmāṇi | 
. 
. 
. 
 
trīṇi karmāṇi 
. 
. 
. 
 
prādhānyena tu manaskarmma |  tatpraṇidhanaparigrahāttu kāyavākkarmāpi mokṣabhāgoyaṃ bhavati |  kaścid ekabhikṣām api dattvaika śikṣām api cādāya mokṣābhilāṣavalādhānānmokṣabhāgīyānyākṣipati |  tat tv etat | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
ākṣipyate nṛṣu | 
. 
. 
. 
 
manuṣyeṣv eva triṣu dvīpeṣu | nānyatra | prajñānirvedayorabhāvādyathāyogam |  uktaṃ prasaṅgena mokṣabhāgīyam | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
abhisamayakramas tu vaktumārabdhaḥ | tatra ca yāvad agradharmā uktāḥ |  śeṣaṃ vaktavyam |  ata idam ucyate | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
laukikebhyo ’gradharmebhyo dharmakṣāntiranāsravā || 6.25 || 
. 
. 
. 
 
laukikāgradharmānantaramanāsrava dharmajñānakṣāntir utpadyate | kasmin nālambane | 
. 
. 
. 
 
kāmaduḥkhe | 
. 
. 
. 
 
kāmāvacaraduḥkhamasyā ālambanam | seyaṃ duḥkhe dharmajñānakṣāntirity ucyate |  anāsravajñānārthaṃ niḥṣyandena viśeṣaṇam |  karmajñānārthaṃ kṣāntiḥ | puṣpaphalavṛkṣavat |  saiva ca niyāmāvakrāntirity ucyate |  samyaktvaniyāmāvakramaṇāt |  samyaktvaṃ nirvāṇamuktaṃ sūtre |  tatra niyamo niyāma ekāntībhāvaḥ | tasyābhigamanamavakramaṇam |  tasyāṃ cotpannāyāmāryapudgala ucyate | anāgatayā pṛthagjanatvaṃ vyāvartyate |  etad eva tasyāḥ kāritramanāgatāyāmabhyupagamyate nānyat |  pradīpajātivat |  laukikāgradharmairity apare | na taddharmatvāt tadvirodhitvādadoṣaḥ |  śatruskandhāruḍhatadghātanavat | ubhayairity apare | ānantaryavimuktimārgasādhrmyāditi | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                       
tato ’traiva dharmajñānaṃ 
. 
. 
. 
 
tataḥ punar duḥkhe dharmajñānakṣānteranantaramatraia kāmāvacare duḥkhe dharmajñānamutpadyate |  tat duḥkhe dharmajñānam ity ucyate | anāsravādhikāraḥ sarvatra veditavyaḥ |  yathā ca kāmāvacare duḥkhe dharmajñānakṣāntirdharmajñānaṃ cotpadyate 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
tathā punaḥ |
śeṣe duḥkhe ’nvayakṣāntijñāne 
. 
. 
. 
 
duḥkhe dharmajñānānantaraṃ rūpārupyāvacare duḥkhe samastālambanānvayajñānakṣāntir utpadyate |  sā duḥkhe ’nvayajñānakṣāntirity ucyate | tato ’nvayajñānamutpadyate |  tat duḥkhe ’nvaya jñānam ity ucyate |  prathamato dharmatattvajñānād dharmajñānam |  tadanvayādūrdhvaṃ duḥkhālambanamanvayajñānam |  tathaivānugamanāt |  yathā caitāni duḥkhasatye catvāri kṣāntijñānāny utpadyante 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
satyatraye tathā || 6.26 || 
. 
. 
. 
 
duḥkhānvayajñānādanantaraṃ kāmāvacare samudaye dharmajñānakṣāntir utpadyate |  tataḥ samudaye dharmajñānam |  evaṃ samanantarotpattikrameṇa śeṣe samudaye ’nvayajñānakṣāntiḥ samudaye ’nvayajñānam kāmāvacaraduḥkhanirodhe dharmajñānakṣāntirnirodhe dharmajñānaṃ śeṣe nirodhe ’nvayajñānakṣāntirnirodhe ’nvayajñānaṃ kāmavacaraduḥkhapratipakṣamārge dharmajñānakṣāntirmārge dharmajñānaṃ śeṣe mārge ’nvayajñānakṣāntirmārge ’nvayajñānam | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
iti ṣoḍaśacitto ’yaṃ satyābhisamayaḥ 
. 
. 
. 
 
ity anena krameṇāyaṃ satyānām abhisamayaḥ ṣoḍaśacittako bhavati |  ye tarhi nikāyāntarīyāḥ satyānām ekābhisamayaṃ varṇayanti |  abhiprāya eṣa draṣṭavyaḥ |  abhedena hy abhisamaya ucyate satyeṣu 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
tridhā |
darśanālambakāryākhyaḥ 
. 
. 
. 
 
darśanābhisamayo ’nāsravayā prajñayā satyānām |  ālambanābhisamayastatsaṃprayuktairvedanādibhir api |  kāryābhisamayo viprayuktair api śīlajātyādibhiḥ |  duḥkhe hi dṛśyamāne tasya trividho ’bhisamayaḥ samudayādīnāṃ kāryābhisamayaḥ |  prahāṇasākṣātkaraṇabhāvanāt |  tadyadi satyānāṃ darśanābhisamayaṃ pratyekābhisamayaṃ brūyāt |  ayuktaṃ brūyādākārabhedāt | athāpyanātmākāreṇa sarveṣāṃ darśanam iti brūyāt |  na tarhi satyānāṃ duḥkhādito darśanaṃ syāt | evaṃ ca sūtravirodhaḥ |  “ihāryaśravakasya duḥkhaṃ vā duḥkhato manasi kūrvataḥ samudayaṃ vā samudayato yāvat mārga vā mārgato manasi kurvato ’nāsraveṇa manasikāreṇa saṃprayukto yo dharmāṇo pravicaya” iti |  bhāvanāmārga evam iti cet | na | yathādarśanaṃ bhāvanāt |  athāpyekasya darśanāccheṣeṣu va4itvalābhādekābhisamayaṃ brūyānna doṣaḥ syāt |  antarā tu vyutthānamasti nāstīti vicāryaṃ syāt |  atha punar brūyāt duḥkhameva parijānansamudayaṃ prajahāti nirodhaṃ sākṣāt karoti mārgaṃ bhāvayati |  ata ikābhisamaya iti |  evam api na doṣaḥ syād ekasya darśane śeṣāṇāṃ kāryābhisamayavacanāt |  darśanābhisamayaṃ tu prati sūtre satyānāṃ krameṇābhisamaya ukto lakṣyate |  “na haiva gṛhapate satyānām ekābhisamayo ’pi pūrvābhisayaya” iti vistareṇa sadṛṣṭāntāni trīṇi sūtrāṇi |  “yo duḥkhe niṣkāṅkṣo nirvicikitso buddhe ’pi sa” iti sūtrādekābhisamaya iti cet |  na | asaṃmudācārāvaśyaṃ prahāṇābhisaṃdhivacanāt |  ya eṣa uktaḥ ṣoḍhaśacittako ’bhisamayaḥ 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                       
so ’gradharmaikabhūmikaḥ || 6.27 || 
. 
. 
. 
 
yadbhūmiko ’gradharmas tadbhūmikāny etāni ṣoḍaśa cittāni |  ta punaḥ ṣaḍbhūmikā ity uktaṃ prāk |  kasmāt punaḥ kṣāntayo jñānāni cavaśyaṃ bhavanti | yasmāt 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
kṣāntijñānāny anantaryamuktimārgā yathākramam | 
. 
. 
. 
 
anantaryamārgāḥ kṣāntayaḥ kleśaprāptivicchedaṃ pratyantarayitumaśakyatvāt |  vimuktimārgāstu jñānāni |  kleśaprāptivimuktānāṃ visaṃyogaprāptisahotpādāt |  ata ubhayairavaśyaṃ bhavitavyam |  dvābhyāṃ cauraniṣkāsanakapāṭapidhānavat |  yadi punar dvitīyenānantaryamārgeṇaiva saha visaṃyogaprāptirutpadyeta kiṃ syāt |  prahīṇavicikitsaṃ jñānaṃ tatraivālambane notpannaṃ syāt |  kṣāntibhiḥ kleśaprahāṇānnava saṃyojananikāyā jñānavadhyā iti śāstravirodha iti cet |  na |  kṣāntīnāṃ jñānaparivāratvāt | rājaparivārakṛtasya rājakṛtavyapadeśavat | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                   
kiṃ punaḥ sarvāṇi ṣoḍaśacittāni satyadarśanāddarśanamārgaḥ | nety āha | kiṃ tarhi | 
. 
. 
. 
 
adṛṣṭadṛṣṭerdṛṇṭṅmārgas tatra pañcadaśa kṣaṇāḥ || 6.28 || 
. 
. 
. 
 
duḥkhadharmajñānakṣāntimārabhya yāvat mārge ’nvayajñāna kṣāntirete pañcadaśa kṣāṇā darśanamārgaḥ |  ki kāraṇam | adṛṣṭasatyadarśanāt |  ṣoḍaśe tu nāsty apoūrvaṃ dravyam iti |  yathādraṣṭābhyasanādbhāvanāmārga eva |  nanu ca tenāṣyadṛṣṭaṃ paśyati mārge ’nvayajñānakṣāntim |  satyaṃ prati cintā na kṣaṇam |  na hi kṣaṇenādṛṣṭena satyamadṛṣṭaṃ bhavati |  yathā naikena luṅgenālūnena dedāramalūnaṃ bhavati |  phalatvād aṣṭajñānaṣoḍaśākārabhāvanāt pūrvamārgavihāneḥ pravandhikatvāc ca mārgānvayajñānaṃ bhāvanāmārgaḥ |  aparihāṇistudarśanaheyakleśaprahāṇasaṃdhāraṇāt |  ata eva darśanamārga iti cet | na | atiprasaṅgāt |  sapta jñānāni kasmād darśanamārgaḥ |  darśanasyāsamāptatvāt |  na hi sarvaṃ satyadarśanaṃ samāptam iti tadantarālatvāt tanyappi darśanamārgaḥ |  uktaṃ yathā darśanamārgo bhāvanāmārgaś cotpadyate | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                             
yathedānīmutpannāryamārgāṇāṃ pudgalānāṃ vyavasthānaṃ tathā vakṣyāmaḥ |  ya ete darśanamārgasvabhāvāḥ pañcādaśa kṣaṇa uktā veditavyau 
.  . 
.  . 
.  . 
   
mṛdutīkṣṇendriyau teṣu śraddhādharmānusariṇau | 
. 
. 
. 
 
mṛddhindriyas teṣu vartamānaḥ śraddhānusārīty ucyate | tīkṣṇendriyo dharmānusārīti |  śraddhayānusāraḥ śraddhānusāraḥ | so ’syāstīti śraddhānusārī |  śraddhayānusartuṃ śīlamasyeti vā |  pūrvaṃ parasaṃpratyayenārthānusaraṇāt | evaṃ dharmānusārī |  pūrvaṃ svayameva sūtrādibhir dharmairarthānusaraṇāt |  tau punaḥ 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
ahīnabhāvanāheyau phalādyapratipannakau || 6.29 || 
. 
. 
. 
 
phalānām ādyaṃ srota āpattiphalaṃ sarvaphalaprāptau tasya prathamatvāt |  tāveva śraddhādharmānusāriṇau yadi pūrvaṃ laukikena mārgeṇāprahīṇabhāvanāheyau bhavataḥ sakalavandhanau to srota āpattiphalapratipannakāvucyete | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
yāvat pañcaprakāraghnau 
. 
. 
. 
 
yadi pūrvaṃ laukikena mārgeṇa kāmāvacarāṇaṃ bhāvanāheyānāṃ yāvat pañca prakārāḥ prahīṇā bhavanti |  tathaiva prathamaphalapratipannakāv ucyete | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
dvitīye ’rvāṅn avakṣayāt | 
. 
. 
. 
 
dvītīyanimittaṃ dvitīye |  yadi tayostasmāt pareṇa ṣaṭ saptāṣṭau vā prakārāḥ pūrvaprahīṇā bhavanti |  dvau tau dvitīyaphalapratipannakāvucyete | katamacca dvitīyam |  sakṛdāgāmiphalam | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
kāmādviraktāburdhva vā tṛtīyapratipannakau || 6.30 || 
. 
. 
. 
 
yadi punar navamasyāpi prakārasya prahāṇāt kāmadhātorvītarāgau bhavata ūrdhvaṃ vā yāvad ākiñcanyāyatanāt tau tṛtīya pratīpannakāvucyete |  katamacca tṛtīyam |  anāgāmiphalam | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
ṣoḍaśe tu phalasthau tau yatra yaḥ pratipannakaḥ | 
. 
. 
. 
 
ṣoḍaśe tu citta utpanne tau na punaḥ śraddhādharmānusāriṇāvucyete |  nāpi pratipannakau |  kiṃ tarhi | phalastho |  yatra phale yaḥ pratipannako bhūtaḥ sa tadānīṃ tatra phalasthito bhavati |  srota āpattiphale sakṛdāgāmiphale vā anāgāmiphale vā |  arhattvaṃ tu na śakyamāditaḥ prāptum | darśanamārgeṇa bhāvanāheyānām aprahāṇāt |  pūrvaṃ ca bhavāgravairāgyāsaṃbhavāt | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
śraddhādhimuktadṛṣṭacyāptau mṛdutīkṣṇendriyau tadā || 6.31 || 
. 
. 
. 
 
tasmin kāle yo mṛdvindriyaḥ śraddhānusāripūrvī sa śraddhādhimukta ity ucyate |  yastīkṣṇendriyo dharmānusāripūrvī sa dṛṣṭiprāpta ity ucyate |  śraddhāprajñādhikatvenādhimokṣadṛṣṭiprabhāvitatvāt |  kiṃ punaḥ kāraṇaṃ prahīṇapañcaprakāro ’pi ṣoḍaśe citte srota āpanna evocyate na sakṛdāgāmiphalapratipannakaḥ |  yasmāt 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
phale phalaviśiṣṭasya lābho mārgasya nāsty anaḥ |
nāprayukto viśeṣāya phalasthaḥ pratipannakaḥ || 6.32 || 
. 
. 
. 
 
phale hi labhyamāne phalaviśiṣṭo mārgo na labhyata ityeṣa niyamaḥ |  ataḥ phalastho yāvanna viśeṣāya prayujyate phalāntaraprāptau tāvat pratipannako nocyate |  evam anyatrāpi phale veditavyam |  yas tu tṛtīyadhyānavītarāgo ’dharāṃ bhūmi niśritya niyāmamavakrāmati so ’vaśyaṃ phalaviśiṣṭaṃ mārga saṃmukhīkaroti |  anyathā hi sa tasmād ūrdhvopapannaḥ sukhendriyeṇāsamanvāgataḥ syāt |  evaṃ tāvad bhūyaḥ kāmavītarāgāṇāṃ niyāmāvakrāntau pudgalavyavasthānam | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
ānupūrvikaṃ tu vaktavyam | ata idaṃ tāvad vacyavasthāpyate |  yathaite kāmadhātau navaprakārāḥ kleśā upadiṣṭā evaṃ 
.  . 
.  . 
.  . 
   
navaprakārā doṣā hi bhūmau bhūmau 
. 
. 
. 
 
yāvad bhavāgre | yathā ca doṣāḥ 
. 
. 
. 
 
tathā guṇāḥ | 
. 
. 
. 
 
tatpratipakṣā apy ānantaryavimuktimārgākhyā guṇā bhūmau bhūmau navaprakārā eva |  kathaṃ kṛtvā | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
mṛdumadhyādhimātrāṇāṃ punar mṛdvādibhedataḥ || 6.33 || 
. 
. 
. 
 
mṛdumadhyādhimātrā hi trayo mūlaprakārāḥ |  teṣāṃ punaḥ pratyekaṃ mṛdumadhyādhimātratvena trividhatvāt nava vyavasthāpyante |  tadyathā mṛdumṛduḥ prakāro mṛdumadhyo mṛdvadhimātro madhyamṛdurmadhyamadhyo madhyādhimātro ’dhimātramṛduradhimātramadhyo ’dhimātrādhimātraśceti |  tatra mṛdumṛdunāmārgeṇādhimātrādhimātrasya kleśasya prahāṇam |  evaṃ yāvad adhimātrādhimātreṇa mṛdumṛdoḥ |  ādita evādhimātramārgasaṃbhavādutpannādhimātramārgasya cādhimātrakleśāsaṃbhavāt audāriko hi malaścelātpūrvaṃ nirdūyate paścāt sūkṣmaḥ |  audārikaṃ ca tamaḥ sūkṣmeṇālokena hanyate sūkṣmaṃ cādhimātreṇetyeṣa dṛṣṭāntayogaḥ |  śuklā hi dharmā valavanto durbalāstu kṛṣṇāḥ |  kṣaṇikamṛdukenāpyāryamārgeṇānādisaṃsāraparaṃparāpyāyitādhimātrāṇāṃ kleśānām unmūlatvāt |  bahukālasaṃvarddhitānāṃ doṣāṇāṃ trivṛtkarṣavat kṣaṇikālpapradīpamahātamopaghātavacya |  evaṃ navaprakāreṣu kleśeṣu sarvatra 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                     
akṣīṇabhāvanāheyaḥ phalasthaḥ saptakṛtparaḥ | 
. 
. 
. 
 
yasya hi phalasthasyaiko ’pi bhāvanāheyaḥ prakāro ’prahīṇaḥ sa srota āpanaḥ |  saptajanmāni karotīti saptakṛta |  paraḥ sarvāntyaḥ |  na hi sarvasaptakṛditi |  saptakṛtvaḥparama iti sūtrapāṭhaḥ | saptakṛtvaḥ paramaṃ janmā ’syetyarthaḥ |  prakarṣe paramaśabdaḥ | nirvāṇasroto hi mārgastena tatra gamanāt |  tadasāvāpanna āgataḥ prāpta iti srota āpannaḥ |  kathamāpannaḥ |  ādyamārgalābhāccet aṣṭamako ’pi syāt |  ādyaphalalābhāccet bhūyo vītarāgo ’pi syāt | kāmavītarāgaḥ |  sarvaphalaprāpiṇamadhikṛtyādyaphalalābhāt | kiṃ punaḥ kāraṇaṃ sa eva nāṣṭamakaḥ |  pratipannakaphalamārgalābhāt darśanabhāvanāmārgalābhāt sakalasroto ’bhisamayāc ca mārgānvayajñāne |  sa eva tasmād anyānsaptopapattibhavānmanuṣyeṣu pratisaṃdadhāti saptāntarābhavān |  evaṃ deveṣvityaṣṭāviṃśatiyavān pratisaṃdadhāti |  saptakasāmānyāttu saptakṛtvaḥ |  parama uktaḥ | saptasthānakauśalasaptaparṇavaditi vaibhāṣikāḥ |  yattarhhi sūtra uktaṃ “asthānamanavakāśo yaddaṣṭisaṃpannaḥ pudgalo ’ṣṭamaṃ bhavamabhinirvartayiṣyati |  nedaṃ sthānaṃ vidyata” iti | ekasyāṃ gatāvityabhiprāyaḥ |  yathārutaṃ vā kalpyamāne ’ntarābhavo ’pi na syāt evam apyūredhvasrotaso bhavāgraparamasyaikasyāṃ gatāvaṣṭama upapattibhāvo na prāpnoti |  kāmadhātvabhi saṃdhivacanādadoṣaḥ |  kim atra jñāpakaṃ sūtraṃ yuktirvā |  iha caiva kiṃ jñāpakaṃ pratyekaṃ devamanuṣyeṣu saptakṛtvo na pounarubhayeṣv eva saptakṛtva iti |  evaṃ hi paṭhacyate |  “saptakṛtvo devāś ca manuṣyāś ceti” | pratyekam api tu kāśyapīyāḥ paṭhanti |  “saptakṛtvo devān saptakṛtvo manuṣyān” iti | nātrābhiniveṣṭavyam |  yaś ca manuṣyesu srota āpanno bhavati sa tānevāgamya parinirvāti |  yo deveṣu sa tāneva |  kiṃ punaḥ kāraṇam aṣṭamaṃ bhavaṃ nābhinirvartayati |  tāvat ā kakalenāvaśyaṃ saṃtatiparipākāt |  mārgo hi sa tajjātīyaḥ | saptapadāśīviṣa daṣṭavaccāturthakajvaravacca |  saptasaṃyojanāvaśeṣatvāc ca | dve avarabhāgīye pañca cordhvabhāgīyānīti |  antareṇāpyāryamārgaṃ saṃmukhīkurvāṇo na parinirvāti |  tāvat bhavavedanīyasya karmaṇo valādhānāt |  asati buddhotpādagrahastha evārhattvaṃ prāpnoti |  agāraṃ tu pounarnādhyāvasati |  dharmatāpratilambhikaṃ tu bhikṣuliṅga pratilabhate |  anyāśramikaṃ liṅgenetyapare |  kasmād avinipātakadharmā bhavati |  tadgāmi karmānupacayādupacitavipākadānavaiguṇyāc ca saṃtaterbalavatkuśalā dhivāsanātprayogāśayaśuddhitaḥ |  apāyanipāte tu karmaṇyasau kṣāntim api notpādayet | āha cātra 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                                                               
“kṛtvā budho ’lpam api pāpamadhaḥ prayāti
kṛtvā budho mahad api prajahāty anartham
majjanyadho ’lpam api vāriṇi saṃhataṃ hi
pātrikṛtaṃ mahad api plavate tadeva” iti | 
. 
. 
. 
 
duḥkhasyāntaṃ karotīti ko duḥkhasyāntaḥ |  yasmāt pareṇa duḥkhaṃ nāsti |  apratisaṃdhikaṃ duḥkhaṃ karotītyarthaḥ | athavā nirvāṇamantaḥ | kathaṃ nirvāṇaṃ karoti |  tatprāptivivandhāpanayanāt | yathākāśaṃ kuru maṇḍapaṃ pātayeti bhavanti vaktāraḥ |  anyo ’pi ca syāt saptakṛtvaḥ paramo na tu niyata iti nocyate |  evaṃ tāvad akṣīṇabhāvanāheyaḥ phalasthaḥ saptakṛtvaḥ paramo bhavati | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
tricaturvidhamuktastu dvitrijanmā kulaṅkulaḥ || 6.34 || 
. 
. 
. 
 
sa eva srota āpannastribhiḥ |  kleśaprahāṇatastricatuḥporakāraprahīṇatvāt |  indriyatastatpratipakṣānāsravendriyalābhāt |  janmato dvitrijanmāvaśeṣatvāt |  śloke tu dvayorgrahaṇaṃ srota āpannasya paścātprahīṇe sati tatpratipakṣānāsravendriyasyānuktasiddhatvāt |  janma tu kadācid alpīyaḥ syāt |35715 ::: pareṇa bhavyatvād |  ato ’sya grahaṇam |  kasmānna pañcaprakāraprahāṇāt |  tatprahāṇe ṣaṣṭhasyāvaśyaṃ prahāṇāt na hi tasyaikaḥ prakāraḥ phalaṃ vighnayituṃ samarthaḥ |  ekavīcikasyeva dhātvanatikramāt |  sa eva kulaṅkulo dvividhaḥ |  devakulaṅkulo yo deveṣa dve trīṇi vā kulāni saṃśritya parinirvāti tatra vā ’nyatra vā devanikāye |  manuṣyakulaṅkulo yo manuṣyeṣu tatra vā ’nyatra va dvīpe parinirvāti |  sa eva punaḥ phalasthaḥ 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                           
āpañcamaprakāraghno dvitīyapratīpannakaḥ | 
. 
. 
. 
 
yasya phalasthasyaikaprakāroyāvat pañcamaḥ prahīṇo bhavati asau dvitīyaphalapratipannako veditavyaḥ | 
. 
. 
. 
 
kṣīṇaṣaṣṭhaprakārastu sakṛdāgāmyasau punaḥ || 6.35 || 
. 
. 
. 
 
dvitīyaphalaprāpto bhavati |  devān gatvā sakṛnmanuṣyalokāgamanātsakṛdāgāmī |  pareṇa janmāghāvāt | rāgadveṣamohānāṃ ca tanutvādity ucyate |  mṛduprakārāvaśeṣatvāt | sa eva punaḥ phalasthaḥ | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
kṣīṇasaptāṣṭadoṣāṃśa ekajanmaikavīcikaḥ |
tṛtīyapratipannaś ca 
. 
. 
. 
 
tribhiḥ kāraṇaiḥ | sa eva sakṛdāgāmyekavīcido veditavyaḥ |  saptāṣṭaprakāraprahāṇāt |  tatpratipakṣānāsravendriyalābhādekajanmāvaśeṣatvāt |  kathamasyaikaḥ prakāraḥ phalaṃ vidhnayitum śaknoti | dhātvatikramāt |  avasthātraye hi karmāṇi vidhnāyopatiṣṭhanta” ity uktaṃ prāk |  yathā karmāṇy evaṃ kleśā api veditavyā iti |  vipākaniḥṣyandaphalabhūmyatikramāt |  vīcirnāmāntaraṃ tasya caikajamavyavahitatvāt nirvāṇasya ekakleśaprakāravyavahitatvād vā ’nāgāmiphalasyaiko vīcirasyetyekavīcikaḥ |  tṛtīyaphalapratipannakaś caikavīciko veditavyaḥ prahīṇasaptāṣṭaprakāraḥ |  pūrvaprahīṇaprakārastu phalaprāptau na tāvat kulaṅkulo bhavaty ekavīciko vā yāvat phalaviśiṣṭo mārgo na samukhīkṛtaḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                   
so ’nāgāmī navakṣayāt || 6.36 || 
. 
. 
. 
 
sa evapunaḥ phalastho navaprakāraprahāṇādanāgāmī upadiṣṭaḥ |  kāmadhātvanāgamanāt |  “pañcānām avarabhāgīyānāṃ saṃyojanānāṃ prahāṇād” ity ucyate prahāṇasaṃkulanāt |  avaśyaṃ dve trīṇi vā pūrvaṃ prahīṇāni bhavanti | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
so ’ntarotpannasaṃskārāsaṃskāraparinirvṛtiḥ |
ūrdhvasrotāś ca 
. 
. 
. 
 
antarā parinirvṛtirasyety antarāparinirvṛtiḥ |  evam utpannasya saṃskāreṇāsaṃskāreṇeti yojyam |  sa evānāgāmī punaḥ pañcadhā bhavati |  antarāparinirvāyī yo ’ntarābhave parinirvāti |  upapadyaparinirvāyī ya upapannamātrī na cirāt parinirvātyabhiyuktavāhimārgatvāt |  sopadhiśeṣanirvāṇena |  so ’pi nirūpadhiśeṣeṇetyapare |  nāyurutsargāvaśitvāt |  sābhisaṃskāraparinirvāyī kila upapadyāprati prasrabdhaprayogaḥ |  sābhisaṃskāraṃ parinirvātyabhiyuktāvāhimārgatvāt |  anabhisaṃskāraparinirvāyī tvaṃnabhisaṃskāreṇābhiyogavāhimārgābhāvāt |  saṃskṛtāsaṃskṛtālambanamārganirvāṇādity apare |  tattu na | atiprasaṅgāt |  sūtre tvanābhisaṃskāraparinirvāyī pūrva paṭhacyate |  tathaiva ca yujyate |  vāhyavāhimārgayoranabhisaṃskārābhisaṃskārasādhyatvād ayatnayatnaprāptitaḥ |  upapadyaparinirvāyiṇastu vāhitaro ’dhimātrataraś ca mārgo mṛdutarāścānuśayā iti |  ūrdhvasrotā yasyordhvaṃ gatirna tatriva parinirvāṇaṃ yatropapannaḥ |  sroto gatirityeko ’rthaḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                     
sa dhyāne vyavakīrṇo ’kaniṣṭhagaḥ || 6.37 || 
. 
. 
. 
 
ūrdhvasrotā dvivadho hetutaḥ phalataś ca | hetuto vyavakorṇāvyavakīrṇadhyānatvāt |  phalato ’kaniṣṭhabhavāgraparamatvāt tatra yena dhyānaṃ vyavakīrṇaṃ so ’kaniṣṭhān gatvā parinirvāti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
sa pluto ’rdhaplutaḥ sarvacyutaś ca 
. 
. 
. 
 
sa punar eṣo ’kaniṣṭhaparama ūrdhvaṃsrotāstrividhaḥ | plutādibhedāt |  tatra pluto nāma ya iha dhyānāni vyayakīrya dhyānacyāt oparihīṇaṃ prathamaṃ dhyānamāsvādya brahmakāyikeṣūpapannaḥ pūrvābhyāsavaśāc caturthaṃ dhyānaṃ vyavakīrya tasmāt pracyuto ’kaniṣṭheṣūpapadyate |  eṣa himadhyānimajjanāt plutaḥ |  ardhpluto nāma yastataḥ śuddhāvāseṣūpapadya madhyādekam api sthānāntaraṃ vilaṅghacyākaniṣṭhān praviśati |  mahābrahmasvāryo nopapadyate dṛṣṭisthānatvād ekanāyakatvācceti |  sarvacyuto nāma yaḥ sarvāṇi sthānāntarāṇi saṃcaryākaniṣṭhān praviśati |  na ca dakācidanāgāmī |  tatraivolpatyāyatane dvitīyaṃ janmābhinirvartayati |  viśeṣagāmitvāt |  evaṃ cāsya paripūrṇamanāgāmitvaṃ bhavati |  yatropapannastasyādhas tatra cātyantamanāgamanāt |  evaṃ tāvad dhacyāne vyavakīrṇe ’kaniṣṭago veditavyaḥ |  tataḥ 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                         
anyo bhavāgragaḥ | 
. 
. 
. 
 
avyavakīrṇadhyāna ūrdhvaṃsrotā bhavāgraniṣṭho bhavati |  sa hi samāpattyantarāṇyāsvādayan sarvasthānāntareṣūpapadyāpraviśyaiva śuddhāvasānārupyakramotpattito bhavāgraṃ gatvā parinirvāti |  śamathacarito hy eṣaḥ |  pūrvakastu vipaśyanācaritaḥ |  antarāpi tu parinirvāṇamūrdhvaṃsrotaso yujyamānaṃ paśyāmaḥ |  akaniṣṭhabhavāgraparamatvaṃ tu pareṇa gatyabhāvād yathā sapta kṛtvaḥparamatvaṃ srota āpannasyeti |  ime tāvat pañca rūpopagā anāgāminaḥ | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
ārūpyagaś caturdhānyaḥ  anya ārūpyago ’nāgāmī yo rūpavītarāga itaś ca cyutvā _ārūpyeṣ_uupapadyate |  sa punaś caturvidha upapadyādiparinirvāyibhedāt |  ta ete ṣaḍanāgāmino bhavanti | tataḥ 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
iha nirvāpako ’paraḥ || 6.38 || 
. 
. 
. 
 
ihaiva janmanyaparaḥ parinirvāti | sa dṛṣṭadharmaparinirvāyo saptamaḥ | 
. 
. 
. 
 
punas trīṃstrividhān kṛtvā nava rūpopagāḥ smṛtāḥ | 
. 
. 
. 
 
punas trayāṇām anāgāmināṃ tridhā bhedād rūpopagā navānāgāmino bhavanti |  katameṣāṃ trayāṇām | antaropapadyaparinirvāyiṇorurdhvasrotasaś ca | kathaṃ tridhābhedāt |  antarāparinirvāyiṇas tāvad āśvanāśuciraparinirvāṇāt dṛṣṭāntatrayeṇa |  upapadyaparinirvāyiṇa upapadyābhisaṃskārānabhisaṃskāraparinirvāṇāt |  sarve hy ete trayo ’pyupapanna parinirvāṇādupapadyaparinirvāyiṇaḥ |  ūrdhvaṃsrotasaḥ plutādibhedāt |  sarveṣāṃ vā trayāṇām āśvanāśuciraparinirvāṇāditi tritvam | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
tadviśeṣaḥ punaḥ karmakleśendriyaviśeṣataḥ || 6.39 || 
. 
. 
. 
 
teṣāṃ punas trayāṇāṃ navānāṃ cānāgāmināṃ karmakleśenriyaviśeṣādviśeṣaḥ |  trayāṇāṃ tāvad abhinirvṛttyupapadyāparaparyāyavedanīyakarmopacitatvād yathākramaṃ mṛdumadhyādhimātra kleśasamudācāra tvādadhimātramadhyamudvindriyatvāc ca |  teṣām api navānāṃ prtyekamata eva yathāyogaṃ viśeṣaḥ |  prathamayostrikayoḥ kleśendriyaviśeṣāt pūrvavat |  paścimasya trikasyāparaparyāyavedanīyakarmaviśeṣācceti |  ta ete navaprakārakleśendriyatvānnavānāgāmino bhavanti |  kathaṃ tarhi sūtre sapta satpuruṣagatayo deśitāḥ | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
ūrdhvaṃsrotur abhedena sapta sadgatayo matāḥ | 
. 
. 
. 
 
ūrdhvaṃ sravaṇadharmā ūrdhvaṃsrotā |  tasyābhedanirdeśātsapta satpuruṣagatayaḥ sūtre ’bhihitāḥ |  kasmāt punar etā eva satpuruṣagatayo nānyāḥ śaikṣagatayaḥ |  etā hi gatayo yeṣāṃ teṣāṃ satyeva karmāṇi vṛttiḥ kuśale asatyavṛttirakuśale |  etāś ca gatīrgatānāṃ na punaḥ pratyāgatirasti |  natvetadyathoktamanyatrāsti | ataḥ 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
sadasadvṛttyavṛttibhyāṃ gatāopratyāgateś ca tāḥ || 6.40 || 
. 
. 
. 
 
sapta satpuruṣagatayo nānyā iti |  yat tarhi sūtre evoktaṃ “satpuruṣāḥ katamaḥ |  śaikṣyaḥ samyagdṛṣṭacyā samanvāgata” iti vistaraḥ |  anyeṣām apy asti poāryāyikaṃ satpuruṣatvam |  pañcavidhasya pāpasyātyantamakaraṇasaṃvarapratilambhāt prāyeṇākuśalaprahāṇāc ca |  yeṣāṃ tu niṣparyāyeṇa teṣām ihādhikāraḥ | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
kiṃ punaḥ parivṛttajanmano ’pyanāgāmina eṣa bhedo ’sti | yasmāt 
. 
. 
. 
 
na parāvṛttajanmāryaḥ kāme dhātvantaropagaḥ | 
. 
. 
. 
 
kāmadhātau parāvṛttajanmāntara āryo na dhātvantaraṃ gacchati |  anāgāmi phalaṃ prāpya tatraiva janmani parinirvāṇāt |  rūpadhātau tu parāvṛttajanma kadācid ārupyānpraviśati |  ya ūrdhvaṃsrotā bhavāgraparamaḥ |  yat tarhi śakreṇoktaṃ “ye te devā akaniṣṭhā iti viśrutāḥ |  ante me hīyamānasya tatropapattirbhaviṣyati” |  abhidharmā nabhijñatvād iti vaibhāṣikāḥ |  bhavatā “pyanivāraṇaṃ saṃharṣaṇīyatvā” diti | 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
               
sa cordhvajaś ca naivākṣasaṃcāraparihāṇibhāk || 6.41 || 
. 
. 
. 
 
sa ca kāmadhātau parivṛttajanmā ūrdhvadhātūpapannaścāryo naivendriyāṇi saṃcarati nāpi kathañcit parihīyate |  kiṃ punaḥ kāraṇaṃ parivṛttajanmāntāsyāryasya rūpārupyapraveśendriyasaṃcāraparihāṇayo neṣyante |  yasmānna santi | kasmānna santi |  janmāntaraparivāsenendriyāṇāṃ paripakvataratvād āśrayaviśeṣalābhāc ca |  atha kasmād vītarāgaḥ śaikṣo nāntarāye parinirvāyī bhavati |  mārgasyājitatvād asaṃmukhībhāvataḥ anuśayānāṃ ca nātimandatvāt duḥsamatikrāmatvāt kāmavātoriti vaibhāṣikāḥ |  bahu hy anena kartavyaṃ bhavati |  akuśalāmyākṛtakleśaprahāṇaṃ dvitriśrāmaṇyaphalaprāptistridhātusamatikramaś ca |  taccāntarābhavastho na śaktaḥ kartum iti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
                 
yad uktaṃ “sa dhyāne vyavakīrṇe ’kaniṣṭhaga” iti |  atha katamaddhacyānaṃ prathamato vyavakīryate | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
ākīryate caturthaṃ prāk 
. 
. 
. 
 
sa hi sarvakarmaṇyaḥ samādhiḥ sukhapratipadāmagracyatvāt |  evaṃ ca punaḥ vyavakīryate |  arhannanāgāmī vā pravāhayuktamanāsravaṃ caturthaṃ dhyānaṃ samāpadyate |  tasmād vacyutthāya pravāhayuktaṃ tadeva sāsravaṃ samāpadyate punaś cānāsravam |  evaṃ pravāhāprahāsena yadā kila dvau kṣaṇāvanāsravau samāpadyate dvau sāsravau punaś cānāsravāvayaṃ vyavakiraṇasya prayogaḥ | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
niṣpattikṣaṇamiśraṇāt | 
. 
. 
. 
 
yadā tvanāsravasya kṣayasyānantaraṃ sāsravaṃ saṃmukhīkaroti sāsravasyānāsravam |  evaṃ sāsravasya kṣaṇasyānāsravābhyāṃ miśraṇāt vyavakiraṇaṃ niṣpannaṃ bhavatīti vaibhāṣikāḥ |  dvau hi kṣaṇāvānantaryamārgasadṛśau tṛtī yo vimuktimārgasadṛśa iti |  evaṃ caturthaṃ dhyānaṃ vyavakīrya tadvalelnānyāny api vyavakīryante |  kāmadhātau triṣu dvīpeṣu prathamaṃ vyavakīryate |  paścāt parihīṇena rūpadhātau |  aśakyaṃ tu kṣaṇavyavakiraṇamanyatra buddhāt |  ata icchātaḥ pravāhatrayasamāpattito niṣpannaṃ bhavatīti paśyāmaḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
               
kim arthaṃ punar dhyānaṃ vyavakīryate | 
. 
. 
. 
 
upapattivihārārthaṃ kleśabhīrutayā ’pi ca || 6.42 || 
. 
. 
. 
 
tribhiḥ kāraṇairdhyānaṃ vyavakiranti |  tīkṣṇendriyā anāgāminaḥ śuddhāvāsopapattyarthaṃ dṛṣṭadharmasukhavihārārthaṃ ca |  mṛdvindriyāḥ kleśabhir utayā cāsvādanāsaṃprayuktasamādhidūrīkaraṇādaparihīṇārtham |  arhantas tu tīkṣṇendriyā dṛṣṭadharmasukhavihārārtham |  mṛdvindriyāḥ kleśabhīrutvāccāparihīṇārtham | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
atha kasmāt pañcaiva śuddhāvāsopapattayaḥ |  yad etad vacyavakīrṇabhāvitaṃ caturthaṃ dhyānam uktam 
.  . 
.  . 
.  . 
   
tatpāñcavidhyāt pañcaiva śuddhāvāsopapattayaḥ | 
. 
. 
. 
 
sā hi vyavakīrṇabhāvanā pañcaprakārā mrdumadhyādhimātrataratamabhedāt |  prathamāyāṃ trīṇi cittāni saṃmukhīdriyante |  anāsravaṃ sāsravamanāsravaṃ ca | dvitīyāyāṃ ṣaṭ |  tṛtīyāyāṃ nava | caturthyāṃ dvādaśa | pañcamyāṃ pañcadaśa |  tāsāṃ yathāsaṃkhyaṃ pañca śuddhāvāsāḥ phalam |  yattatra sāsravaṃ tadvaśāt teṣūpapattiḥ |  śraddhādīndriyādhikyāt pañcetyapare | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
nirodhalābhyanāgāmī kāyasākṣī punar mataḥ || 6.43 || 
. 
. 
. 
 
nirodhalābho ’syāstīti nirodhalābhī |  yo hi kaścid anāgāmī nirodhasamāpattilābhī sa kāyasākṣīty ucyate |  nirvāṇasadṛśasya dharmasya kāyena sākṣātkaraṇāt |  kathaṃ punaḥ kāyena sākṣātkaroti | cittābhāvāt kāyāśrayotpatteḥ |  evaṃ tu bhavitavyam |  sa hi tasmād vyutthāyāpratilabdhapūrvā savijñānakāṃ kāyaśāntiṃ pratilabhate |  yato ’syaivaṃ bhavati śāntā vata nirodhasamāpattirnirvāṇasadṛśī vata nirodhasamāpattiriti |  evam anena tasyāḥ śāntatvaṃ kāyena sākṣatkṛtaṃ bhavati |  prāptijñānasākṣātkriyābhyāṃ pratyakṣīkāro hi sākṣātkriyā |  aṣṭādaśa śaikṣā” ityatra sūtre ki kāraṇaṃ kāyasākṣī noktaḥ |  kāraṇābhāvāt | ki punaḥ kāraṇam |  anāsravāstisraḥ śaikṣāstatphāṃ ca | tadviśeṣeṇa hi śaikṣāṇāṃ vyavasthānam |  nirodhasamāpattiś ca naivaśaikṣānāśikṣā phalam |  ato na tadyogācdhaikṣaviśeṣa uktaḥ |  eṣa tāvad anāgāmināṃ yathāsthūlaṃ bhedaḥ |  sūkṣmaṃ tu bhidyamānāḥ sahasraśo bhidyante |  antarāparinirvāyiṇastrayo mṛdumadhyādhimātrendriyabhedāt | bhūmibhedāc catvāraḥ |  parihāṇadharmādigotrabhedāt ṣaṭ |  sthānāntarabhedāt ṣoḍaśa bhūmivairāgyabhedāt ṣaṭtriṃśat |  rūpadhatau sakalābandhano yāvaccaturthadhyānāṣṭaprakāravītarāgaḥ |  sthānāntaragotravairāgyendriyabhedādvānavatāni pañcaviṃśatiḥ śatāni |  kathaṃ kṛtvā | ekasmin sthāne ṣaṭ gotrāṇi |  gotre gotre nava pudgalāḥ sakalabandhano yāvad aṣṭaprakāravītarāgaḥ svasmātsthānāt ṣaṇṇṇavakāni catuṣpañcāśat ṣoḍaśa catuṣpañcāśatkāni catuḥṣaṣṭānyaṣṭau śatāni |  indriyabhedāt punas triguṇā ityevaṃ kṛtvā yo ’dharadhyāne navaprakāravītarāgaḥ sa uttare sakalabandhana uktaḥ |  samagaṇanārtham |  yathāntarāparinirvāyiṇa evaṃ yavadūrdhvasrotasa ityabhisamasya sarve catvāriṃśadūnāni trayodaśasahasrāpyanāgāmināṃ bhavanti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                                   
ābhavāgrāṣṭabhāgakṣidarhattve pratipakṣakaḥ | 
. 
. 
. 
 
anāgāmīty adhikṛtam |  sa khalv ayamanāgāmī prathamadhyānaikaprakāravairāgyāt prabṛti yāvat bhavāgrāṣṭaprakāraprahāṇādarhattvapratipannako bhavanti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
navamasyāpy ānantaryapathe 
. 
. 
. 
 
navamasya_ api bhāvāgrikasya prakārasya prahāṇāyānantaryamārge so ’rhattvapratipannaka eva | 
. 
. 
. 
 
vajropamaś ca saḥ || 6.44 || 
. 
. 
. 
 
sa cānantaryamārgo vajropamaḥ samādhirityucyeta |  sarvānuśayabheditvāt | bhinnatvād asau na punaḥ sarvān bhinatti |  sarvāstu bhettuṃ samarthaḥ |  sarvānantaryamārgāṇām adhimātratamatvāt |  vajropamānāṃ tu bahubhedaṃ varṇayanti |  anāgāmyasaṃgṛhītā bhāvāgrikaduḥkhasamudāyālambanairduḥkhasamudayānvayajñānākāraiḥ saṃprayuktā aṣṭau |  nirodhamārgadharmajñānākāraiḥ saṃprayuktā aṣṭau |  nirodhānvayajñānākāraiḥ saṃprayuktāḥ prathamadhyānanirodhālambanāś catvāraḥ |  evaṃ yāvat bhavāgranirodhālambanāś catvāraḥ |  mārgānvayajñānākāraiḥ saṃprayuktāś catvāraḥ |  kṛtsnasyānvayajñānapakṣasyālambanāt |  ta ime jñānākārālambanabhedabhinnā dvāpañcāśadvajropamā bhavanti |  yathā ’nāgāmyasaṃgṛhītā evaṃ yāvaccaturthadhyānasaṃgṛhītāḥ |  ākāśavijñānānantyākiñcanyāyatanasaṃgṛhītā yathāsaṃkhyamaṣṭāviṃśatiś caturviṃśativiṃśatiś ca bhavanti |  teṣu dharmajñānasyādhobhūminirodhālambanasya cānvayajñānasyābhāvāt |  adhobhūmipratipakṣālambanaṃ tu bhavati | tasyānyo ’nyahetutvāditi |  yeṣāṃ tu mārgānvayajñānamapyekaikabhūmipratipakṣālambanamiṣṭaṃ teṣām aṣṭāviṃśatimadhikān prakṣīpyānāgamyasaṃgṛhītā aśītirvajropamā bhavanti |  evaṃ yāvaccaturthadhyāna saṃgṛhītāḥ |  ākāśānantyāyatanādiṣu yathākramaṃ catvāriṃśat dvātriṃśaccaturviśatiś ca bhavanti |  punar gotrendriyabhedāt bhūyāṃso bhavanti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                       
yas tv asau bhāvāgriko navamaḥ prakāra ukto yasya vajropamena prahāṇaṃ 
. 
. 
. 
 
tatkṣayāptyā kṣayajñānaṃ 
. 
. 
. 
 
tasya punar navamasya prakārasya saha kṣayaprāptyā kṣayajñānamutpadyate |  vajropamasamādheranantaraṃ paścimo vimuktimārgaḥ |  ata eva tatkṣayajñānaṃ sarvāsravakṣayaprāptisahajatvāt prathamataḥ | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
aśaikṣo ’rhann asau tadā | 
. 
. 
. 
 
utpanne ca punaḥ kṣayajñāne so ’rhattvapratipannakaḥ aśaikṣo bhavaty arhaścārhattvaphalaprāptaḥ |  phalāntaraṃ prati punaḥ śikṣitavyābhāvādaśaikṣaḥ |  ata eva sa paramārtaṃ karaṇārthatvāt sarvasarāgapūjārhattvāccārhanniti siddhaṃ bhavaty anye sapta pūrvoktāḥ pudgalāḥ śaikṣā iti |  kena te śaikṣāḥ |  āsravakṣayāya nityaṃ śikṣaṇaśīlatvācchikṣātraye adhiśīlamadhicittamadhiprajñaṃ ca |  tāḥ punaḥ śīlasamādhiprajñāsvabhāvāḥ |  pṛthagjano ’pi śaikṣaḥ prāpnoti | na | yathābhūtaṃ satyāprajñānāt punaś cāpaśikṣaṇāt |  ata eva dvirabhidhānaṃ sūtre “śikṣāyāṃ śikṣate śikṣāyāṃ śikṣata iti śivakatasmācchaikṣa ityucyata” iti |  yaḥ śikṣata eva nāpaśikṣate sa śaikṣa ityavadhāraṇaṃ yathā vijñāyeta |  prakṛtistha āryaḥ kathaṃ śikṣaṇaśīlaḥ |  āśayataḥ | sthitādhvagavat prāptyanuṣaṅgataś ca ṣikṣātrayasya |  atha śaikṣā dharmāḥ katame |  śaikṣasyānāsravāḥ | aśaikṣāḥ katame | aśaikṣasyānāsravāḥ |  nirvāṇaṃ kasmānna śaikṣam |  aśaikṣapṛthagjanayor api tadyogāt | kasmānnāśaikṣam |  śaikṣapṛthagjanayor api tadyogāt |  ta ete sarva evāṣṭāvāryapudgalā bhavanti |  pratipannakāś catvāraś ca phale sthitāḥ |  tadyathā srota āpattiphalasākṣātkriyāyai pratipannakaḥ srota āpannaḥ |  evaṃ yāvad arhattvaphalasākṣātkriyāyai pratiṃpannako ’rhanniti | nāmata ete ’ṣṭau bhavanti |  dravyatastu pañca | prathamaḥ pratipannakaś catvāraś ca phalasthāḥ |  śeṣāṇāṃ pratipannakānāṃ triphalasthāvyatirekāt |  anupūrvādhigamaṃ pratyevam ucyate |  bhūyaḥkāmavītarāgau tu syāt āṃ darśanamārge sakudāgāmyanāgāmiphalapratipannakau na ca srota āpanna sakṛdāgāmināviti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                               
dvividho hi bhāvanāmārga ukto laukiko lokottaraśceti |  kenāyaṃ śaikṣaṃḥ kuto vairāgyaṃ prāpnoti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
lokottareṇa vairāgyaṃ bhavāgrāt 
. 
. 
. 
 
na laukikena | kiṃ kāraṇam |  tata ūrdhva laukikābhāvāt svabhūmikasya vā pratipakṣatvāt |  kasmānna pratipakṣaḥ |  tatkleśānuśayitatvāt |  yo hi kleśo yatra vastunyanuśete na tasya tadvastu oprahāṇāya saṃvartate yasya ca yaḥ pratipakṣo na tatra sa kleśo ’nuśete iti | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
anyato dvidhā || 6.45 || 
. 
. 
. 
 
bhavāgrādanyataḥ sarvato bhūmelaukikenāopi vairāgyaṃ lokottareṇāpi | tatra punaḥ 
. 
. 
. 
 
laukikenāryavairāgye visaṃyogāptayo dvidhā | 
. 
. 
. 
 
laukikena mārgeṇāryavairāgyaṃ gacchato dvividhā visaṃyogaprāptaya utpadyante laukikyo lokottarāś ca | 
. 
. 
. 
 
lokottareṇa cety eke 
. 
. 
. 
 
lokottareṇāpyevamity apare | kiṃ kāraṇam | 
. 
. 
. 
 
tyakte kleśāsamanvayāt || 6.46 || 
. 
. 
. 
 
yadi hy āryamārgeṇa vairāgyaṃ prāpnuvato laukikī visaṃyogaprāpotirnotpadyate evaṃ sati ya āryamārgeṇākiñcanyāyatanādvītarāgo dhyānaṃ niśrityendriyāṇi saṃcarati sakṛtsnapūrvamārgatyāgātkevalaphalamārgalābhāc cordhvabhūmikleśavisaṃyogenāsamanvāgataḥ syāt |  tyakte ca tasmin taiḥ kleśaiḥ samanvāgataḥ syād iti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
bhavāgrādhavimuktor dhvajātavattvasamanvayaḥ | 
. 
. 
. 
 
asatyām api tu tasyāṃ laukikyāṃ visaṃyogaprāptau na taiḥ samanvāgamaḥ syāt |  tadyathā bhavāgrādardha prakāravimuktasyāsatyām api tu laukikyāṃ tadvisaṃyogaprāptau tyaktāyām api cendriyasaṃcāreṇa lokottarāyāṃ na punas taiḥ kleśaiḥ samanvāgamo bhavati |  yathā ca pṛthagjanasya prathamadhyānabhūmerurdhvaṃ jātasya kāmāvacarakleśavisaṃyogaprāptityāgānna punas taiḥ samanvāgamo bhavatītyajñāpakametat | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
katamayā punar bhūmyā kuto vairāgyaṃ bhavati | 
. 
. 
. 
 
anāsraveṇa vairāgyamanāgāmyena sarvataḥ || 6.47 || 
. 
. 
. 
 
ābhavāgrāt |  atha yaḥ sāmantakaṃ niśrityādharabhūmivairāgyaṃ prāpnoti kimasyānantaryamāgavatsarve vimuktimārgāḥ sāmantakādbhavanti |  nety āha | kiṃ tarhi | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
dhyānāt sāmantakād vā ’ntyo mukti mārgas tribhūjaye | 
. 
. 
. 
 
nava hy apapattibhūmayaḥ | sarvakāmadhāturaṣṭau ca dhyānārupyāḥ |  tatra yāvat dvitīyadhyānavairāgyaṃ tribhūmijayaḥ |  tasmin paścimo vimuktimārgaḥ sāmantakādbhavati dhyānādvā maulāt | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
nordhvaṃ sāmantakāt 
. 
. 
. 
 
tribhūmijayādūrdhvaṃ maulādeva na punaḥ sāmantakād upekṣendriyasāmānyāt |  triṣu hi dhyāneṣu sāmantakamaulayorindriyabhedāt kaścinna śaknoti maulaṃ dhyānaṃ praveṣṭum |  indriyasaṃcārasya duṣkaratvāt |  atastribhūmivairāgye dhyānasāmantakādapyanyo vimuktimārgo bhavati | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
“anāsraveṇa vairāgyam anāgamyena sarvata” ity uktam anyais tu noktam | ata ucyate 
. 
. 
. 
 
āryair aṣṭābhiḥ svordhvabhūjayaḥ || 6.48 || 
. 
. 
. 
 
anāsravairaṣṭābhir dhyānadhyānāntarārupyaiḥ svasyā ūrdhvāyāś ca bhūmervairāgyaṃ nādharāyā vītarāgatvāt |  tatra lokottarā ānantaryavimuktimārgāḥ satyālambanatvāt satyākārapravṛttā iti siddham | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
vimuktyānantaryapathā laukikās tu yathākramam |
śāntādyudārādyākārāḥ 
. 
. 
. 
 
vimuktimārgāḥ śāntādyākārā ānantaryamārgā audārikādyākārāḥ |  te punar yathākramam 
.  . 
.  . 
.  . 
   
uttarādharagocarāḥ || 6.49 || 
. 
. 
. 
 
vimuktimārgā uttarāṃ bhūmiṃ śāntataḥ praṇītato niḥsarṇataścākārayanti saṃbhavataḥ |  ānantaryamārgā adharāṃ bhūmimaudārikato duḥkhilataḥ sthūlabhittikataś ca |  aśāntatvād audarikato mahābhisaṃskārataratvāt |  apraṇītatvāt duḥkhilato bahudauṣṭhulyataratvena pratikūlabhāvāt |  sthūlabhittikatastayaiva tadbhūmyaniḥsaraṇāt bhittyaniḥsaraṇavat |  eṣāṃ viparyayeṇa śāntapraṇītaniḥsaraṇākārāḥ | gata mānuṣaṅgikam |  idaṃ tu vaktavyam | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
atha kṣayajñānākanantaraṃ kim utpadyate 
. 
. 
. 
 
yady akopyaḥ kṣayajñānād anutpādamatiḥ 
. 
. 
. 
 
akopyadharmā cedarhanbhavati kṣayajñānātsamanantaramanutpādajñānamasyotpadyate | 
. 
. 
. 
 
na cet | 
. 
. 
. 
 
kṣayajñānam aśaikṣī vā dṛṣṭiḥ 
. 
. 
. 
 
na ced akopyadharmā bhavati kṣayajñānāt kṣavajñānamevotpadyate aśaikṣī vā samyagdṛṣṭiḥ |  na tvanutpādajñānaṃ parihāṇisaṃbhavāt |  kiṃ punar akopoyadharmaṇaḥ sā naivotpadyate | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
sarvasya sā ’rhataḥ || 6.50 || 
. 
. 
. 
 
akopyadharmaṇo ’pyanutpādajñānātkadācidanutpādajñānamevotpadyate kadācid aśaikṣī samyagdṛṣṭiḥ | 
. 
. 
. 
 
yāny etāni catvāri phalānyuktāni kasyaitāni phalāni | śramaṇyaphalāni |  kimidaṃ śrāmaṇyaṃ nāma | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
śrāvaṇyam amalo mārgaḥ 
. 
. 
. 
 
anāsravo mārgaḥ śramaṇyam | tena hhi śramaṇo bhavati | kleśasaṃśamanāt |  “śamitā anena bhavanti anekavidhāḥ ṣāpakā akuśalā dharmā vistareṇa yāvajjarāmaraṇīyāstasmācchramaṇa ityucyata” iti sūtre vacanāt |  anatyantaśamanānna pṛthagjanaḥ paramārthaśramaṇaḥ |  tasya punaḥ śrāmaṇyasya | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
saṃskṛta_saṃskṛtaṃ phalam | 
. 
. 
. 
 
saṃskṛtāsaṃskṛtāni hi śrāmaṇyaphalāni punaś catvāryuktāni sūtre | api tu 
. 
. 
. 
 
ekānnanavatistāni 
. 
. 
. 
 
kāni punas tāni 
. 
. 
. 
 
muktimārgāḥ saha kṣayaiḥ || 6.51 || 
. 
. 
. 
 
darśanaheyaprahāṇāyāṣṭāvānantryamārgā aṣṭau vimuktimārgā bhāvanāheyaprahāṇāya navasu bhūmiṣu pratyekaṃ nava prakārāṇāṃ kleśānāṃ prahāṇāya tāvanta evānantaryamārgā vimuktimārgāś ca |  tatrānantaryamārgāḥ śrāmaṇyaṃ vimuktimārgāḥ saṃskṛtāni śrāmaṇyaphalāni |  tanniṣyandapuruṣakāraphalatvāt |  teṣāṃ kleśānāṃ prahāṇānyasaṃskṛtāni śrāmaṇyaphalāni |  evam ekānnanavatirbhavanti |  evaṃ tarhi buddhasyopasaṃkhyānaṃ kartavyaṃ jāyate |  na kartavyam | yady api bhūyāṃsi phalāni 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
catuṣphalavyavasthā tu pañcakāraṇasaṃbhavāt | 
. 
. 
. 
 
yasyāṃ hi prahāṇamārgāvasthāyāṃ pañca kāraṇāni saṃbhavanti tasyāṃ kia bhagavatā phalaṃ vyavasthāpitam |  katamāni pañca | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
pūrvatyāgo ’nyamārgāptiḥ kṣayasaṃkalanaṃ phale || 6.52 ||
jñānāṣṭakasya lābho ’tha ṣoḍaśākārabhāvanā | 
. 
. 
. 
 
pūrvamārgatyāgo ’pūrvamārgāptiḥ pratipannakaphalamārgatyāgalābhāt |  prahāṇasaṃkalanaṃ sarvasyaikaprāptilābhāt |  yugapadaṣṭajñānalābhaś caturvidhanāṃ dharmānvayajñānānām |  ṣoḍaśākārabhāvanā anityādyākārāṇām |  imāni hi pañca kāraṇāni phale phale bhavanti | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
yady anāsravo mārgaḥ śrāmaṇyaṃ kathaṃ laukikamārgaprāptaṃ phaladvayaṃ śrāmaṇyaphalaṃ yujyate | 
. 
. 
. 
 
laukikāptaṃ tu miśratvānāsravāptiḥ dhṛteḥ phalalm || 6.53 || 
. 
. 
. 
 
na hi tatra laukikamārgaphalamev prahāṇaṃ sakṛdāgāmiphalaṃ vā bhavaty anāgāmiphalaṃ vā |  kiṃ tarhi |  darśanamārgaphalam api prahāṇaṃ tatra miśrīkriyate |  sarvasya tatphalasaṃgṛhītaikavisaṃyogaprāptilābhāt |  ata eva hi sūtra uktaṃ “sakṛdāgāmiphalaṃ katamat |  yattrayāṇāṃ saṃyojanānāṃ prahāṇaṃ rāgadveṣamohānāṃ ca tatutvam iti |  anāgāmiphalaṃ katamat |  yaduta pañcānām avarabhāgīyānāṃ samyojanānāṃ prahāṇam” iti |  anāsravayā ca visaṃyogāprāptyā tatprahāṇaṃ sadhāryate |  tadvalena parihīṇāmaraṇāt |  ato ’pyasya maraṇaṃ yuktaṃ śrāmaṇyaphalam |  yadeva caitacchrāmaṇyayuktaṃ | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                       
brāhmaṇyaṃ brahmacakraṃ ca tad eva 
. 
. 
. 
 
kleśānāṃ vāhanādvāhmaṇyaṃ brahmacakraṃ tu 
. 
. 
. 
 
brahmāvartanāt | 
. 
. 
. 
 
anuttarabrahmaṇyayogāt bhagavānbrahmā |  “eṣa hi bhagavān brahmā ity api śāntaḥ śītībhūta ityapīti” sūtrāt |  tasyedaṃ cakram iti brāhmaṃ tena prartitatvāt | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
dharmacakraṃ tu dṛṅmārgaḥ 
. 
. 
. 
 
caṅkramaṇāc cakraṃ tatsādharmyāddarśanamārgo dharmacakram | katham asya sādharmyam | 
. 
. 
. 
 
āśugatvād yarādibhiḥ || 6.54 || 
. 
. 
. 
 
āśugatvāt tyajanakramaṇāt ajitajayajitādhyavasanādutpatananipattanāc ca |  evam āśugatvād ibhiḥ arādibhiḥ sādharmyādāryāṣṭāṅṅgo mārgaś cakram iti bhadantaghoṣakaḥ |  samyagdṛṣṭisaṃkalpavyāyāmasmṛtayo hy arasthānīyāḥ |  samyagvākkarmāntājīvā nābhisthānīyāḥ samādhirnemisthānīya iti darśanamārgo dharmacakram iti |  kuta etat āryakauṇḍinyasya tadutpattau “pravarttitaṃ dharmacakram” iti vacanāt |  kathaṃ tattriparivartaṃ dvādaśākāraṃ ca |  idaṃ duḥkhamāryasatyam |  tat khalu parijñeyaṃ tat khalu parijñātamityete trayaḥ parivartāḥ |  ekaikasmiṃś ca parivarte cakṣur udapādi jñānaṃ vidyā buddhir udapādi ity ete dvādaśākārāḥ |  pratisatyemevaṃ bhavanti |  trikadvādaśakasādharmyāttu triparivartaṃ dvādaśākāramuktam |  dvayasaptasthānakauśalādeśanāvat |  ebhiś ca parivartairdarśanabhāvanāśaikṣamārgā yathāsaṃkhyaṃ darśatā iti vaibhāṣikāḥ |  yady evaṃ na tarhi darśanamārga eva triparivartto dvādaśākāra iti kathamasau dharmacakraṃ vyavasthāpyate |  tasmāt sa eva dharmaparyāyo dharmacakraṃ triparirtaṃ dvādaśākāraṃ ca yujyate |  kathaṃ ca punas triparivartam |  satyānāṃ triḥ parivarttanāt | kathaṃ dvādaśākāram | caturṇāṃ satyānāṃ tridhākaraṇāt |  duḥkhaṃ samudayo nirodho mārga iti |  parijñeyaṃ praheyaṃ sākṣātkartavyaṃ bhāvayitavyam iti |  parijñātaṃ prahīṇaṃ sākṣātkṛtaṃ bhāvitam iti |  tasya punaḥ pravartanaṃ parasaṃtāne gamanamarthajñāpanāt |  athavā sarva evāryamārgo dharmacakraṃ veneyasaṃtānakramaṇāt |  tattu parasaṃtāne darśanamārgotpādanādvartayitumārabdhamataḥ pravartitam ity ucyate |  atha kasmin dhātau kati śrāmaṇyaphalāni prāpyante | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                               
kāme trayāptiḥ 
. 
. 
. 
 
kāmadhātāveva trayāṇāṃ śrāmaṇyaphalānāṃ prāptir nānyatra | 
. 
. 
. 
 
antyasya triṣu 
. 
. 
. 
 
antyaṃ śrāmaṇyaphalamarhatvaṃ tasya triṣu dhātuṣu prāptiḥ |  phaladvayasya tāvad avītarāgaprāpyatvād ūrdhvamaprāptiryuktā |  tṛtīyasya tu kasmād aprāptiḥ | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
nordhvaṃ hi dṛkpathaḥ | 
. 
. 
. 
 
ūrdhvaṃ hi kāmadhātordarśanamārgo nāsti |  na ca tena vinā ’sti vītarāgasyānāgāmi phalaprāptirityetat kāraṇam |  kiṃ punaḥ kāraṇaṃ tatra darśanamārgo nāsti |  ārupyeṣu tāvat śravaṇābhāvādadhodhātvanālambanāc ca | rūpadhātau tu 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
asaṃvegād iha vidhā tatra niṣṭheti cāgamāt || 6.55 || 
. 
. 
. 
 
rūpāvacarā hi pṛthagjanāḥ samāpattimukhasaṅgā duḥkhavedanābhāvāc ca na saṃvijante |  na ca vinā saṃgenāryamārgaḥ śakto labdhum |  iyaṃ tāvad yuktiḥ |  āgamo ’pyayaṃ “pañcānāṃ pudgalānām iha vidhā tatra niṣṭhā antarāparinirvāyiṇo yāvad ūrdhvaṃsrotasa” iti |  vidhā hi mārgarambho nirvāṇopāyatvāt | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
idam uktaṃ “yadyakopyaḥ kṣayajñānādanutpādamati” riti |  tatra kimarhatamapyasti bhedaḥ |  astīty ucyate | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
ṣaḍ arhanto matāḥ 
. 
. 
. 
 
sūtra uktaṃ ṣaḍarhantaḥ parihāṇadharmā cetanādharmā anurakṣaṇā dharmā sthitākampoyaḥ prativedhanābhavyo ’kopyadharmā ceti | 
. 
. 
. 
 
teṣāṃ pañca śraddhādhimuktijāḥ | 
. 
. 
. 
 
akokpyadharmāṇaṃ varjayitvā ’nye pañca śraddhādhimukti pūrvakāḥ | 
. 
. 
. 
 
vimuktiḥ sāmayikyeṣām | 
. 
. 
. 
 
eṣāṃ ca pañcānāṃ sāmayikī kānta cetovimuktirveditavyā |  nityānurakṣyatvāt |  ata evaite samayavimuktā ucyante |  samayāpekṣāś caite ’dhimuktāśceti samayavimuktā madhyapadalopāt dhṛtaghaṭavat |  eṣāṃ hi samayāpekṣāsamādhisaṃmukhībhāva upakaraṇārogyadeśaviśeṣāpekṣatvāt | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
akopyākopyadharmaṇaḥ || 6.56 || 
. 
. 
. 
 
akopyadharmaṇastvakopyā vimuktiḥ | kopayitumaśakyatvād aparihāṇitaḥ | 
. 
. 
. 
 
ato ’samayamukto ’sau 
. 
. 
. 
 
ata evāsamayavimukti ucyate | sa hy asamayāpekṣāvimuktiś ca |  icchātaḥ samādhisaṃmukhībhāvāt |  kālāntarātyantavimuktito vā kopyākopyadharmaṇoḥ samayāsamaye vimuktatvaṃ parihāṇisaṃbhavāsaṃbhavataḥ | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
dṛṣṭipraptānvayaś ca saḥ | 
. 
. 
. 
 
sa cākopyadharmā dṛṣṭiprāptapūrvako veditavyaḥ | 
. 
. 
. 
 
kiṃ punar ete ṣaḍarhanta ādita eva tadgotrā bhavanty atha paścāt | 
. 
. 
. 
 
tadgotrā āditaḥ kecitkeciduttāpanāgatāḥ || 6.57 || 
. 
. 
. 
 
kaścit prathamata eva cetanādharmagotrako bhavati |  kaścitpunaḥ parihāṇadharmā bhūtvendriyāṇām uttāpanayā cetanādharmatāṃ gataḥ |  evaṃ yāvad akoopyadharmatāṃ gato veditavyaḥ |  tatra parihāṇadharmā yaḥ parihātuṃ bhavyo na cetanādidharmā |  cetanādharmā yaścetayituṃ bhavyaḥ | anurakṣaṇādharmā yo ’nurakṣituṃ bhavyaḥ |  sthitākampyo yaḥ parihāṇipratyayaṃ balavantamantareṇānurakṣann api sthātuṃ bhavyo na hātuṃ nāpi vardhayituṃ vinābhiyogena |  prativedhanābhavyo yo ’kopyaḥ prativeddhaṃ bhavyaḥ |  akopyadharmā yo naiva parihātuṃ bhavyaḥ |  prathamau dvau pūrvam eva śaikṣāvasthāyāṃ sātatyasatkṛtyaprayogavikalau |  tṛtīyaḥ sātatyaprayogī | caturthaḥ satkṛtyaprayogī |  pañcama ubhayathāprayogī mṛdvindriyastu |  ṣaṣṭha ubhayathāprayogī tīkṣṇendriyaś ca |  nacāvaśyaṃ varihāṇadharmā parihīyate nāpi yāvat prativedhanābhavyaḥ pratividhyati |  saṃbhavaṃ tu pratyevam ucyate |  evaṃ kṛtvā dhātutraye ’piṣaḍarhanto yujyante |  yeṣāṃ tvavaśyaṃ parihīyate yāvat pratividhyati teṣāṃ kāmadhātau ṣaṭ rūpārupyadhātvoḥ sthitākampyo ’kopyadharmā ca |  tayoḥ parihāṇicetanendriyasaṃcārābhāvāt | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                 
kaḥ punar eṣāṃ kutaḥ parihīyate | phalāt gotrādvā | 
. 
. 
. 
 
gotrāc caturṇāṃ pañcānāṃ phalād dhāniḥ 
. 
. 
. 
 
cetanādharmādīnāṃ caturṇāṃ gotrātparihāṇiḥ |  na hi parihāṇadharmā punaḥ svagotrāt parihīyate |  parihāṇadharmādīnāṃ pañcānāṃ phalāt parihāṇiḥ |  teṣām api tu 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
na pūrvakāt | 
. 
. 
. 
 
yasya yat prathamagotraṃ sa tasmān na parihīyate | śaikṣāśaikṣamārgābhyāṃ dṛḍhīkutatvāt |  śaikṣastu laukikalokattarābhyāṃ dṛḍhīkṛtatvāt na parihīyate svagotrāt |  yattu paścāt pratilabdhamuttāpanayā tasmāt parihīyate |  yasya ca yat prathamaṃ phalaṃ sa tasmānā parihīyate |  śeṣāt parihīyate |  ata eva srota āpattiphalānnāsti parihāṇiḥ |  evaṃ ca kṛtvā parihāṇadharmaṇastrayaḥ prakārā bhavanti |  tadavasthasya parinirvāṇamindriyasaṃcāraḥ |  parihāya vā śaikṣatvam | cetanādharmaṇaś catvāraḥ |  eta eva trayaḥ parihāṇadharmagotrapratyāgamanaṃ ca |  evam anyeṣāṃ trayāṇām ekaikaprakāravṛddhacyā yathākramaṃ pañca ṣaṭ sapta prakārā veditavyāḥ |  yasya ca yat prathamaṃ gotraṃ sa parihāya śaikṣobhūtastatraivāvatiṣṭhate nānyasmin |  anyathā hi tadgotraviśeṣa labhād vṛddhirevāsya syānna parihāṇiḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                         
kiṃ punaḥ kāraṇaṃ prathamānām nāsti parihāṇiḥ | darśanaheyānām avastukatvāt |  ātmādhiṣṭhānapravṛttā hy ete | satkāyadṛṣṭimūlakatvāt |  sa cātmā nāstīti | asadālambanās tarhi prāpnuvanti | nāsadālambanāḥ |  satyālambanatvāt |  vitathālambanāstu | katamaś ca kleśo naivamasti viśeṣaḥ |  ātmadṛṣṭihi rūpādike vastuni kārakavedakavaśavartitvenātmatvamabhūtamadhyāropayati tadadhiṣṭhānānuvṛttāścāntagrāhadṛṣṭacyādaya ityavastukā ucyante |  bhāvanāheyāstu rāgapratighamānāvidyā rūpādike vastuni kevalaṃ saktyāghātonnatyasaṃprakhyānabhāvena vartanta iti savastukā ucyante |  asti ca tacdhrātādimātraṃ yatra teṣāṃ pravṛttayaḥ na tvātmādileśo ’pi |  tathā hi bhāvanāheyānām asti pratiniyataṃ vastumanāpāmanāpalakṣaṇaṃ na tu darśanaheyānām ātmādilakṣaṇam |  tasmād apy avastukā ucyante |  api khalv āryasyānupanidhyāyataḥ smṛtisaṃpramoṣāt kleśa utpadyate nopanidhyāyato rajjvām iva sarpasaṃjñā |  na cānupanidhyāyata ātmadṛṣṭavyādīnām upapattir yujyate santīrakatvād iti nāsti darśanaheyakleśa prahāṇāt parihāṇiḥ |  arhatvād api nāsti parihāṇiriti sautrāntikāḥ |  eṣa eva canyāyaḥ |  katham idaṃ gamyate | āgamādyuktitaś ca | kathamāgamāt |  “taddhi bhikṣavaḥ prahīṇaṃ yadāryayā prajñayā prahīṇam” ity uktam |  ādyantayoś ca phalayorāryayaiva prajñayā ’dhigamaḥ |  “śaikṣasya cāpramādakaraṇiye ’pramādakaraṇīyaṃ vadāmīty” uktaṃ nā ’rhataḥ |  “arhato ’pyahamānanda lābhasatkāramantrāyakaraṃ vadāmīty” atra sūtre dṛṣṭadhame sukhavihāramātrād eva parihāṇir uktā |  “yā tvanenākopyacetovimuktiḥ kāyena sākṣātkṛtā |  tato ’haṃ na kenacit paryāyeṇa parihāṇaṃ vadāmīti” coktam |  sāmayikyā astīti cet | vayam apy evaṃ brūmaḥ | sā tu vicāryā |  kimarhattvamāhosviddhacyānānīti |  maulo hi dhyānasamādhiḥ samaye saṃmukhībhāvātsāmayikī cimuktirity ucyate |  dṛṣṭadharmasukhavihārārthaṃ ca punaḥ punar eṣaṇīyatvāt kāntety ucyate |  āsvādanīyatvād ity apare |  arhattvavimuktistu nityānugatatvānna yujyate |sāmayikī apunaḥprarthanīyatvānna kānteti |  yadi cārhattvāt parihaṇisaṃbhavo ’bhaviṣyat kimarthaṃ bhagavānādhicetasikebhya eva dṛṣṭadharmasukhavihārebhyaḥ parihāṇimavakṣyat |  ato gamyate sarvasyaivārhato vimuktirakopyādṛṣṭadhrmasukhavihāretyustu |  kaścit lābhasatkāravyākṣepadīṣāt parihīyate vaśitvabrhaśādyo mṛdvindriyaḥ |  kaścin na parihīyate yas tīkṣṇendriyaḥ | tatra yaḥ parihīyate sa parihāṇadharmā |  yo na parihīyate so ’parihāṇadharmā |  evaṃ cetanādharmādayo ’pi yojyāḥ |  aparihāṇadharmasthitākampyākopyadharmaṇāṃ ko viśeṣaḥ |  aparihāṇadharmā ’nuttāpanāgataḥ |  akopyadharmā tūttāpanāgataḥ |  tau hi yaṃ yameva samāpattiviśeṣamutpādayatastasmān na parihīyete |  sthitākampyastu yasminneva guṇe sthitastasmātkevalaṃ na parihīyate na tvanyamutpādayati |  utpādayati vā tasmāt tu kampata ityeva viśeṣo lakṣyate |  āyuṣmānbhautikaḥ śaikṣībhūtaḥ sāmayikyā vimukteratyāsvādanānmṛdvindriyatvāc cabhīkṣṇaṃ parihīyamāṇo nirviṇnaḥ śastramādhārayan kāyajīvitanirapekṣatvānmaraṇakāla evārhattvaprāptaḥ parinirvṛttaś ca |  tasmāt so ’pi nārhattvāt parihīṇaḥ |  daśottare coktam |  “eko dharma utpādayitavyaḥ sāmayikī kāntā cetovimuktiḥ |  eko dharmaḥ sākṣātkartavyaḥ akopyā cetovimuktir” iti |  yadi cārhattvaṃ sāmayikī kāntā cetovimuktirabhaviṣyat kimarthaṃ tatraiva daśake ’rhattvasya dvigrahaṇamakariṣyāt |  na ca kvacidarhattvamutpādayitavyamuktam |  kiṃ tarhi |  sākṣātkartavyaṃ mṛdvindriyasaṃgṛhītaṃ cārhattvamutpādayitavyam iti |  kimanena jñāpitaṃ bhavati |  yadi tāvad utpādayituṃ śakyamityad api śakyam |  athotpādanamarhatīti |  anyatsutarāmarhati |  tasmān na sāmayikī vimuktirarhattvam |  kathaṃ tarhi samayavimukto ’rhannucyate |  yasya mṛdvindriyatvāt samayāpekṣaḥ samādhisamukhībhāvaḥ |  viparyayādasamayavimuktaḥ |  abhidharme ’pi coktaṃ “tribhiḥ sthāneḥ kāmarāgānuśayasyotpādo bhavati |  kāmarāgānuśayio ’prahīṇo bhavaty aparijñātaḥ kāmarāgaparyavasthānīyāś ca dharmā ābhāsagatā bhavanti tatra cāyoniśo manaskāra” iti |  paripūrṇotpattir evam iti cet |  kasya vā paripūrṇakāraṇasyotpattiḥ | evaṃ tāvad āgamāt | kathaṃ yuktitaḥ |  yadi tāvad arhatastadrūpaḥ pratipakṣa utpanno yena kleśā atyantamanutpattidharmatāmāpannāḥ kathaṃ punaḥ parihīyate |  atha notpannaḥ | kathaṃ kṣīṇāsravo bhavati |  atyantamanayoddhratāyāṃ tadbījadharmatāyāmakṣīṇāsravo vā punaḥ kathamarhanbhavatītyevaṃ yuktiḥ |  aṅgārakarṣūpomaṃ sūtraṃ tarhi parihāryam |  yatredamuktaṃ “tasya khalu śrutavata āryaśrāvakasyaivaṃ carata evaṃ viharataḥ kadācitkarhicit smṛtisaṃpramoṣādutpadyante pāpakā akuśalā vitarkā” iti |  sa hi tatrārhanneva jñāpitaḥ |  “dīrgharātra vivekanimnaṃ cittaṃ bhavati yāvannirvāṇaprāgbhāram” iti vacanāt |  arhato hy etadbalamanyatroktam |  “sarvairāsravasthānīyairdharmaiḥ śītībhūtaṃ vāntībhūtam” iti cābhidhānāt asty etadevam |  yāvat tu cāro na supratibaddhas tāvad evaṃ carato ’pi śaikṣasyāsti saṃbhavaḥ kleśotpattāviti śaikṣāvasthāmadhikṛtyaivaṃ vacanādadoṣaḥ |  pratijñāyate hi laukikamārgapratilabdhātphaladvayātparihāṇiḥ |  arhattvād api tu parihāṇiṃ varṇayanti vaibhāṣikāḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                                                                                                                               
kiṃ punar ime ’rhanta eva ṣaḍgotrā bhavanti athānye ’pi ṣaḍgotrā bhavanti | 
. 
. 
. 
 
śaikṣānāryāś ca ṣaḍgotrāḥ 
. 
. 
. 
 
śaikṣapṛthagjanā apy evaṃ ṣaḍgotrāḥ | tatpūrvakāṇyeva hy arhatāṃ gotrāṇi | api tu 
. 
. 
. 
 
saṃcāro nāsti darśane || 6.58 || 
. 
. 
. 
 
darśanamārgād anyatrendriyasaṃcāro bhavati | prayogāsaṃbhavānna darśanamārge |  kaścit pṛthagjanāvasthāyāmindriyāṇi saṃcarati |  kaścicchaddhādhimuktāvasthāyām | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
yad idaṃ sūtra uktaṃ “ye tvanena catvāra ādhicaitasikā dṛṣṭadharmasukhavihārā adhigatāstato ’hamasyānyatamānyatamasmāt parihāṇiṃ vadāmi yā tvanenaikākinā yāvad akopyā cetovimuktiḥ kāyena sākṣātkṛtā tato ’haṃ na kenacit paryāyeṇa parihāṇiṃ vadāmīti” |  kathamakopyadharmaṇo dṛṣṭdharmasukhavihārebhyaḥ parihāṇiḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
parihāṇis tridhā jñeyā prāptāprāptopabhogataḥ | 
. 
. 
. 
 
prāptaparihāṇiryadi pratilabdhāt guṇāt parihīyate |  aprāptaparihāṇiryadi prāpyaṃ guṇaṃ na prāpnoti |  upabhogaparihāṇiryadi prāptaguṇaṃ na saṃmukhīkaroti |  āsāṃ punaḥ parihāṇīnām 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
antyā śāsturakopyasya madhyā cānyasya tu tridhā || 6.59 || 
. 
. 
. 
 
buddhasyopabhogaparihāṇir eva nānyā | akopyadharmaṇaḥ sā cāprāptaparihāṇiś ca |  pudgalaviśeṣadharmāprāpaṇāt | anyasyārhataḥ prāptaparihāṇirapyasti |  ata upabhogaparihāṇivacanādakopyadharmaṇaḥ sūtravirodhaḥ |  sarvasyānāsravā vimuktirakopyā |  akopyadharmavyavasthānaṃ tu yathā tathoktam | ata etad codyam ity aparihāṇivādī | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
atha yo ’rhatphalātparihīyate kimasau punar jāyate | nāsty etat | yasmāt 
. 
. 
. 
 
mriyate na phalabhraṣṭaḥ 
. 
. 
. 
 
naiva hi kaścitphalāt parihīṇaḥ kālaṃ karoti |  “dhandhā bhikṣava āryaśrāvakasya smṛtisaṃpramoṣā atha ca punaḥ kṣipramevāntaṃ parikṣayaṃ sapadi saṃgacchanīti sūtre vacanāt |  anyathā hy anāśvāsikaṃ brahmacaryaṃ syāt |  yataś ca phalāt parihīyate tatphalasthena yadakāryaṃ 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
tad akāryaṃ karoti na | 
. 
. 
. 
 
parihīṇo ’pi saṃstatphalaviruddhāṃ kriyāṃ na karoti | śūrapraskhalanāpatanavat | 
. 
. 
. 
 
athendriyāṇi saṃcaratāṃ katyānantaryavimuktimārgā bhavanti | 
. 
. 
. 
 
vimuktyānantaryapathā navākopye 
. 
. 
. 
 
akopyagotre pratividhyamāne pritivedhabhāvanābhavyasya navānantaryamārgā vimuktimārgāś ca bhavanti |  yathārhattvaṃ prāpnuvataḥ | kiṃ kāraṇam | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
atisevanāt || 6.60 || 
. 
. 
. 
 
tasya mṛdvindriyagotraṃ bhavatīti nālpena vyāvarttayituṃ śakyate |  śaikṣāśaikṣa mārgabhyāṃ dṛḍhīkṛtatvāt | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
dṛṣṭyāptatāyām ekaikaḥ 
. 
. 
. 
 
dṛṣṭiprāptāyāṃ pratividhyamānāyāmeka evānantaryamārgo bhavaty eko vimuktimārgaḥ |  prayogamārgastu sarvatraika eva | te punaḥ sarva evānantaryavimuktimārgāḥ 
.  . 
.  . 
.  . 
   
anāsravāḥ 
. 
. 
. 
 
na hi sāsraveṇa mārgeṇāryāṇām indriyasaṃcāraḥ | kva punar indriyāṇi vardhante | 
. 
. 
. 
 
nṛṣu vardhanam | 
. 
. 
. 
 
manuṣyeṣv evendriyasaṃcāro nānyatra | parihāṇyasaṃbhavāt | 
. 
. 
. 
 
kaḥ punaḥ katamāṃ bhūmi niśrityendriyāṇi saṃcarati | 
. 
. 
. 
 
aśaikṣo nava niśritya bhūmīḥ 
. 
. 
. 
 
anāgamyasyānantaraṃ catvāri dhyānāni trīṇi cārupyāṇi | 
. 
. 
. 
 
śaikṣas tu ṣaṭ 
. 
. 
. 
 
ārupyavarjyaḥ | kiṃ kāraṇam | 
. 
. 
. 
 
yataḥ || 6.61 ||
saviśeṣaṃ phalaṃ tyaktvā phalamāpnoti vardhayan | 
. 
. 
. 
 
indriyāṇi hi saṃcaran phalaṃ phalaviśiṣṭaṃ ca mṛdvindriyam ārgaṃ tyaktvā tīkṣṇendriyagotrakaṃ phalamārgameva pratilabhate |  na cānāgāmiphalamārupyabhūmisaṃgṛhītamastītyetat kāraṇam | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
ta ete ṣaḍevārhanto nava bhavanti | indriyabhedāt | kathaṃ kṛtvā | 
. 
. 
. 
 
dvau buddhau śrāvakāḥ sapta navaite navadhendriyāḥ || 6.62 || 
. 
. 
. 
 
katame sapta śrāvakāḥ | parihāṇadharmādayaḥ pañca |  akopyadharmā ca dvividha uttāpanāgata āditaś ca tadgotraḥ akopyabheda eva |  dvau buddhau pratyekabuddho buddhaś ca |  ityate mṛdumṛdvādinavaprakārendriyabhedān nava pudgalā bhavanti | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
sarva eva tvāryapudgalāḥ sapta bhavanti |  śraddhānusārī dharmānusārī śraddhādhimukto dṛṣṭioprāptaḥ kāyasākṣī prajñāvimukta ubhayatovimuktaś ca |  ete punaḥ 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
prayogākṣasamāpattivimuktyubhayataḥ kṛtāḥ |
pudgalāḥ sapta 
. 
. 
. 
 
prayogataḥ śraddhādharmānusāriṇau | pūrvam eva parapratyayadharmānusārābhyāmartheṣu prayogāt |  indriyata śraddhādhimuktadṛṣṭiprāptau |  mṛdutīkṣṇendriyatvāt śraddhādhimokṣaprajñādhikyataḥ |  samāpattitaḥ kāyasākṣī nirodhasamāpatti sākṣātkaraṇāt |  vimuktitaḥ prajñāvimuktaḥ | samāpattivimuktitaḥ ubhayatobhāgavimuktaḥ | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
nāmata ete sapta pudgalāḥ | 
. 
. 
. 
 
ṣaṭ tv ete | 
. 
. 
. 
 
dravyatas tv ete ṣaṭ bhavanti | 
. 
. 
. 
 
dvau dvau mārgatraye yataḥ || 6.63 || 
. 
. 
. 
 
darśanamārge hi dvau pudgalau śraddhādharmānusāriṇau | tāveva bhāvanāmārge dvau bhavataḥ |  śraddhādhimuktadṛṣṭiprāptau | tau punar aśaikṣamārge dvau bhavataḥ | samayāsamayavimuktāviti |  tatrendriyatas trayaḥ | śraddhānusāriṇaḥ gotrataḥ pañca | mārgataḥ pañcadaśa |  aṣṭa kṣāntisaptajñānasthāḥ |  vairāgyatastrisaptatiḥ | sakalabandhanaḥ | kāmavairāgyānnava |  evaṃ yāvad ākiñcanyāyatanavairāgyāt | āśrayato nava | tridvīpaṣāḍdevanikāyajāḥ |  indriyagotramārgavairāgyāśrayataḥ paṇḍitāḥ śatasahasraṃ saṃpadyante sahasrāṇi ca saptacatvāriṃśacchatāni cāṣṭau pañcaviśatiś ca |  evam anye ’pi pudgalāḥ saṃbhavataḥ saṃkhyeyāḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
               
ko ’yam ubhayatobhāgavimukta ity ucyate kaś ca prajñāvimuktaḥ | 
. 
. 
. 
 
nirodhalābhyubhayatovimuktaḥ prajñayetaraḥ | 
. 
. 
. 
 
yo nirodhasamāpattilābhī sa ubhayatobhāgavimuktaḥ |  prajñāsamādhibalābhyāṃ kleśavimokṣāvaraṇavimuktatvāt |  itaraḥ prajñāvimuktaḥ |  prajñābalena kevalaṃ kleśāvaraṇavimuktatvāt | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
yad uktaṃ bhagavatā “kleśān prahāyeha hi yas tu pañca ahāryadharmā paripūrṇaḥ śaikṣa” iti |  kiyatā paripūrṇaḥ śaikṣo bhavati | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
samāpattindriyaphalaiḥ pūrṇaḥ śaikṣo ’bhidhīyate || 6.64 || 
. 
. 
. 
 
trividhā śaikṣasya parīpūriḥ | phalataḥ indriyataḥ samāpattitaś ca |  phalata eva śraddhādhimuktasyākāyasākṣiṇo ’nāgāminaḥ |  indriyata eva dṛṣṭiprāptasyāvītarāgasya |  phalendriyato dṛṣṭiprāptasya kāyasākṣiṇo ’nāgāminaḥ |  phalasamāpattitaḥ śraddhādhimuktasya kāyasākṣiṇaḥ |  phalendriyasamāpattito dṛṣṭiprāptasya kāyasākṣiṇaḥ |  samāpattita eva samāpattīndriyaś ca paripūrṇatvaṃ nāsti vina phalena | 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  . 
             
aśaikṣaparipūrṇatvaṃ dvābhyām 
. 
. 
. 
 
indriyataḥ samāpattiś ca |  phalena tvaparipūrṇasyāśaikṣatvameva nāstīti nāsya punaḥ phalena paripūrṇaparipūrṇatvaṃ vyavasthāpyate |  indriyat evāsamayavimuktasya prajñāvimuktasya |  samāpattita eva samayavimuktasyobhayabhāgavimuktasya |  indriyasamāpattibhyāmasamayavimuktasyobhayatobhāgavimuktasya | 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
.  .  .  .  . 
         
bahava ime mārgabhedā uktā laukikalokokttaradarśanabhāvanā ’śaikṣamārgāḥ prayogānantaryavimuktiviśeṣamārgā iti |  katividha eṣa samāsato mārga iti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
mārgaḥ samāsataḥ |
viśeṣamuktyānantaryaprayogākhyaś caturvidhaḥ || 6.65 || 
. 
. 
. 
 
prayogamārgo yasmād anantarmānantaryamārgotpattiḥ |  ānantaryamārgo yenāvaraṇaṃ prajahāti |  vimuktimārgo yastatpraheyāvaraṇavinirmuktastat prathamata utpadyate |  viśeṣamārgo ya ebhyo ’nyo mārgaḥ | kasmāt mārga ity ucyate |  eṣa hi nirvāṇasya panthā etena tadgamanāt |  nirvāṇaṃ mārgayantyaneneti vā |  vimuktiviśeṣamārga yoḥ kathaṃ mārgatvam |  tajjātīyādadhimātrataratvād uttarottaraprāpaṇāt nirūpadhiśeṣapraveśādvā | 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
               
mārga eva punaḥ pratipadityukto nirvāṇapratipādanāt | catasraḥ pratipadaḥ |  asti pratipadduḥkhā dhandhābhijñā | asti duḥkhā kṣiprābhijñā |  evaṃ sukhā ’pi dvidhā |  tatra 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
dhyāneṣu mārgaḥ pratipat sukhā 
. 
. 
. 
 
caturdhyāneṣu mārgaḥ sukhā pratipadaṅgaparigraha śamathavipaśyanā samatābhyāmayiatnavāhitvāt | 
. 
. 
. 
 
duḥkhā ’nyabhūmiṣu | 
. 
. 
. 
 
anyāsvanāgamyadhyānāntarārupyabhūmiṣu mārgo duḥkhā pratidaṅgāparigrahācchamathavipaśyanānyūnatvāc ca yatnavāhitvāt śamathanyūne hy anāgamyadhyānāntare vipaśyanānyūnā ārupyā iti |  sā punar dvividhā ’pi pratipat 
.  . 
.  . 
.  . 
   
dhandhābhijñā mṛdumateḥ kṣiprābhijñetarasya tu || 6.66 || 
. 
. 
. 
 
mṛdvindriyasya sukhā duḥkhā vā pratipaddhandhābhijñā tīkṣṇendriyasya kṣiprābhijñā dhandhābhijñā asyāṃ pratipadi |  seyaṃ dhandhābhijñā |  evaṃ kṣiprābhijñā |  dhandhasya vā pudgalasyeyam iti dhandhābhijñā |  punar apy eṣa mārgo bodhipakṣyākhyāṃ labhate |  saptatriṃśadvodhipakṣā dharmāḥ | catvāri smṛtyupasthānāni |  catvāri samyak prahāṇāni | catvāra ṛddhipādāḥ | pañcendriyāṇi |  pañca balāni |  sapta bodhyaṅgāni | āryāṣṭāṅgo mārgaḥ iti | tatra 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
                 
anutpādakṣayajñāne bodhiḥ 
. 
. 
. 
 
kṣayajñānamanutpādajñānaṃ ca | pudgalabhedena tisro bodhaya utpadyante |  śrāvakabodhiḥ pratyekabodhiranuttarā samyaksaṃbodhiriti |  aśeṣāvidyāprahāṇāt |  tābhyāṃ svarthasya yathābhūta kṛtāpunaḥkartavyatāvavodhāc ca | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
tādanulomyataḥ |
saptatriṃśattu tatpakṣyāḥ 
. 
. 
. 
 
bodheranulomatvād bodhipakṣyāḥ saptatriṃśadutpadyante | 
. 
. 
. 
 
nāmato dravyato daśa || 6.67 || 
. 
. 
. 
 
daśa dravyāṇi sarve bodhipakṣyāḥ | katamāni daśa | 
. 
. 
. 
 
śraddhā vīryaṃ smṛtiḥ prajñā samādhiḥ prītyupekṣaṇe |
praśrabdhiśīlasaṃkalpāḥ 
. 
. 
. 
 
ity etāni daśa dravyāṇi | kathaṃ kṛtvā | 
. 
. 
. 
 
prajñā hi smṛtyupasthitiḥ || 6.68 ||
vīryaṃ samyakprahāṇākhyamṛddhipādāḥ samādhayaḥ | 
. 
. 
. 
 
prajñāvīryasamādhisvabhādhā hi smṛtyupasthānasamyakprahāṇarddhipādāḥ ata indriyāṇi tāvad valāni ca nāmagrāhikayā śraddhāvīryasmṛtisamādhiprajñādravyāṇi ca smṛtyupasthānāni dharmapravicayasaṃbodhyaṅgaṃ samyagṛṣṭiś ca prajñaiva |  samyakprahāṇāni vīryasaṃbodhyaṅgaṃ samyagvyāyāmaś ca vīryameva |  ṛddhipādāḥ samādhisambodhyaṅgaṃ samyak samādhiś ca samādhir eva |  smṛtisaṃbodhyaṅgaṃ samyak smṛtiś ca smṛtir eva |  kimavaśiṣyate |  prītiprasrabdhyupekṣasaṃbodhyaṅgāni samyaksaṃkalpaḥ śīlāṅgani ca |  tānyetāni pañca dravyāṇi evam ete bodhipakṣyā daśa dravyāṇi bhavanti |  vaibhaṣikāṇā mekādaśa |  kāyavākkarmaṇorasaṃbhinnatvāt śīlāṅgāni dve dravye iti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
                 
yat tv etad uktaṃ “prajñāvīryasamādhisvabhāvāḥ smṛtyupasthānādaya” iti |  atra veditavyam | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
pradhānagrahaṇaṃ sarve gunāḥ prāyogikāstu te || 6.69 || 
. 
. 
. 
 
pradhānagrahaṇenaivamuktam |  sarve tu prāyogikā guṇāḥḥ smṛtyupasthānasamyakprahāṇarddhipādāḥ |  kasmād vīrya samyakpradhānamuktam |  tena samyakkāyavāṅmanāṃsi pradhīyante |  samādhiḥ kasmād ṛddhipāda uktaḥ | tatpratiṣṭhatvāt sarvaguṇasaṃpatteḥ |  ye tvāhuḥ “samādhirevarddhiḥ pādāśchandādaya” iti |  teṣāṃ dravyatastrayodaśa bodhipakṣyāḥ prāpnuvanti |  cchandacittayoirādhikyātsūtraṃ ca virudhyate |  “ṛddhim ca vo bhikṣavo darśayiṣyāmi ṛddhipādāṃśaca yāvad ṛddhiḥ katamā |  iha bhikṣur anekavidhamṛddhiviṣayaṃ pratyanubhavati |  eko bhūtvā bahudhā bhavatīti” vistaraḥ |  kasmād indriyāṇyeva valānyuktāni | mṛdvadhimātrabhedādavamardanīyānavamardanīyatvāt |  indriyāṇāṃ kiṅkṛto ’nukramaḥ | śraddadhāno hi phalārthaṃ vīryamārabhate |  ārabdhavīryasya smṛtirūpatiṣṭhate |  upasthitasmṛteravikṣepāccittaṃ samādhīyate |  samāhitacitto yathābhūtaṃ prajānātīti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                               
kasyām avasthāyāṃ katame te bodhipakṣyāḥ prabhāvyante | 
. 
. 
. 
 
ādikarmikanirvedhabhāgīyeṣu prabhāvitāḥ |
bhāvane darśane caiva sapta vargā yathākramam || 6.70 || 
. 
. 
. 
 
ādikarmikāvasthāyāṃ kāyādyupalakṣaṇārthaṃ smṛtyupasthānāni |  viśeṣādhigamena vīryasaṃbadhaṃnādūṣmagateṣu samyakpradhānāni |  aparihāṇīyakuśalamūlapraveśatvāt mūrdhaṣvṛddhipādāḥ |  apunaḥparihāṇita ādhipatyaprāptatvāt kṣāntiṣvindriyāṇi |  kleśānavamardanīyatvād gradharmeṣu balāni laukikānyadharmānavamardanīyatvād vā |  bodhyāsannatvāt bhāvanāmārge bodhyaṅgāni |  gamanaprabhāvitvāddarśanamārge mārgāṅgānī |  tasyāśugāmitvāt | saṃkhyānupūrvīvidhānārthaṃ tu pūrva saptoktāni paścād aṣṭau |  tatra dharmapravicayasaṃbodhyaṅgaṃ bodhirvodhyaṅgaṃ ca samyagdṛṣṭirmārgo mārgāṅgaṃ ceti vaibhāṣikāḥ |  apare punar abhittvaiva kramaṃ bodhipakṣyāṇām ānupūrvī varṇayanti |  “ādita eva tāvad vahuvidhaviṣapavyāsekavisāriṇīnāṃ buddhīnāṃ nigrahārya smṛtyupasthānāni cetasa upanibaddhāni bhavanti yāvad eva gardhāśritānāṃ smarasaṃkalpānāṃ prativinodanāyeti” sūtre vacanāt |  tadvalena vīryasaṃvardhanāc caturvidhakāryasaṃpādanāya samyakcittaṃ pradadhātīti samyakpradhānāni |  tataḥ samādhiviśodhanādṛddhipādāḥ |  samādhisaṃniśrayeṇa lokottaradharmādhipatibhūtāni śraddhādīnīndriyāṇi |  tāny eva ca nirjitavipakṣasamudācārāṇi balāni | darśanamārge bodhyaṅgāni |  prahamato dharmatattvāvalokāt ubhayormārgāṅgāni |  tathā hy uktam “āryāṣṭāṅge khalu mārge bhāvanāparipūri gacchati |  catvāri smṛtyupasthānāni bhāvanāparipūriṃ gacchanti yāvat sapta bodhyaṅgānīti” |  punaś coktaṃ “yathābhūtavacanārocanam iti bhikṣavaś caturṇāmāryasatyānām etadadhivacanaṃ yathāgatena mārgeṇa prakramaṇam iti bhikṣo āryāṣṭāṅgasya mārgasyaitadadhivacanam” iti |  tasmād ubhayorāryāṣṭāṅgo mārga eṣṭavyaḥ |  siddho ’nukramaḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                                         
idaṃ tu vaktavyam |  kati bodhipakṣā dharmāḥ sāsravā iti katyanāsravā iti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
anāsravāṇi bodhyaṅgamārgāṅgāni 
. 
. 
. 
 
bhāvanādarśanamārga yostadvacyavasthāpanāt |  laukikā api hi samyagdṛṣṭacyādayaḥ santi |  te tu nāryamārgaśabdaṃ labhante | 
.  .  . 
.  .  . 
.  .  . 
     
dvidhetare | 
. 
. 
. 
 
anye bodhipakṣāḥ sāsravāḥ | kasyāṃ bhūmau kati bodhipakṣāḥ | 
. 
. 
. 
 
sakalāḥ prathame dhyāne 
. 
. 
. 
 
sarve saptatriṃśatprathame dhyāne | 
. 
. 
. 
 
anāgamye prītivarjitāḥ || 6.71 || 
. 
. 
. 
 
kasmād anāgamye prītyabhāvaḥ | 
. 
. 
. 
 
sāmantakānāṃ balavāhanīyatvād adharabhūmisāśaṅkatvāc ca | 
. 
. 
. 
 
dvitīye ’nyatra saṃkalpāt 
. 
. 
. 
 
dvitīye dhyāne samyaksaṃkalpavarjyāḥ ṣaṭtriṃśadeva | tatra vitarkābhāvāt | 
. 
. 
. 
 
dvayos taddvayavarjitāḥ | 
. 
. 
. 
 
tṛtīyacaturthayordhyānayoḥ prītisaṃkalpābhyāṃ varjitāḥ pañcatriṃśat | 
. 
. 
. 
 
dhyānāntare ca 
. 
. 
. 
 
tābhyām eva dvābhyāṃ varjitāḥ pañcatriṃśad eva | 
. 
. 
. 
 
śīlāṅgaistābhyāṃ ca triṣvarupiṣu || 6.72 || 
. 
. 
. 
 
varjitā iti vartate |  ārupyesu samyagvākkarmāntājīvaiḥ prītisaṃkalpābhyāṃ ca varjitā dvātriṃśat | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
kāmadhātau bhavāgre ca bodhimārgāṅgavarjitāḥ | 
. 
. 
. 
 
dvārviśatirbodhipakṣyāstayor anāsravamārgābhāvāt | 
. 
. 
. 
 
bodhipakṣeṣu vartamānasya kasyāmavasthāyāmavetyaprasādalābho veditavyaḥ | 
. 
. 
. 
 
trisatyadarśane śīladharmāvetyaprasādayoḥ || 6.73 ||lābho mārgābhisamaye buddhatatsaṃghayior api | 
. 
. 
. 
 
duḥkhasamudayanirodhasatyānyabhisamayan dharme cāvetyaprasādamāryakāntāni ca śīlāni pratilabhate |  mārgasatyamabhisamayan buddhe tasya ca śrāvakasaṃghe ’vetyaprasādaṃ pratilabhete |  yo hi tayoḥ prasādaḥ so ’śaikṣyeṣu buddhakarakeṣu dharmeṣu śaikṣāyāśaikṣeṣu ca saṃghakarakeṣu prasādaḥ |  api śabdācchīladharmāvetyaprasādau ca pratilabhate | 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
.  .  .  . 
       
ko ’yamiha dharmo ’bhipretaḥ | 
. 
. 
. 
 
dharmaḥ satyatrayaṃ bodhisattvapratyekabuddhayoḥ || 6.74 ||
mārgaś ca 
. 
. 
. 
 
ataś catvāry api satyāny abhisamayato dharmāvetyaprasādalābhaḥ |  ta ete śraddhādhiṣṭhānabhedānnāmataś catvāro ’vetyaprasādā ucyante | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
dravyatas tu dve śraddhā śīlaṃ ca 
. 
. 
. 
 
buddhadharmasaṃghāvetyaprasādāḥ śraddhāsvabhāvāḥ āryakāntāni ca śīlāni śīlam iti dve dravye bhavataḥ |  kiṃ punar ete sāsravānāsravā ekāntenāvetyaprasādāḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
nirmalā | 
. 
. 
. 
 
avetyaprasādā iti ko ’rthaḥ | yathābhūtasatyānyavabudhya saṃpratyayo ’vetyaprasādaḥ |  yathā ca vyutthitaḥ saṃmukhīkaroti tathaiṣām ānupūrvīm |  kathaṃ vyutthitaḥ saṃmukhī karoti |  samyaksaṃbuddho vata bhagavān svākhyāto ’sya dharmavinayaḥ supratipanno ’sya śrāvakasaṃgha iti vaidyabhaiṣajyopasthāpakabhūtatvāt |  cittaprasādakṛtaś ca śīlaprasāda ity ucyate caturtha uktaḥ |  evaṃ prasannasyaiṣā pratipattiriti |  ārogyabhūtatvād vā deśika mārga sārthikayānavadvā |  sūtra uktam ”aṣṭābhir aṅgai samanvāgataḥ śaikṣo darśabhir aṅgaiḥ samanvāgato ’śaikṣa” iti |  kasmācchaikṣasya samyak vimuktiḥ samyagjñānaṃ ca noktam | 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  . 
                 
noktā vimuktiḥ śaikṣāṅga baddhatvāt | 
. 
. 
. 
 
baddho hi śaikṣaḥ kleśabandhanairadyāpīti |  kathaṃ baddhasyaiva sato vimuktirvyavasthāpyeta |  na hi bandhanaikadeśānmukto mukta ity ucyate |  binā ca vimuktacyā kathaṃ vimuktijñānam vyavasthāpyate |  aśaikṣastu sarvakleśabandhanātyantanirmokṣādvimuktitatpratyātmajñānābhyāṃ prabhāvita iti tasyaiva tadvacanaṃ nyāyyam |  keyaṃ vimuktirnāma | 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  . 
           
sā punar dvidhā || 6.75 || 
. 
. 
. 
 
saṃskṛtā cāsaṃskṛtā ca | tatra | 
. 
. 
. 
 
asaṃskṛtā kleśahānamadhimuktastu saṃskṛtā | 
. 
. 
. 
 
kleśaprahāṇamasaṃskṛtā vimuktiḥ | aśaikṣādhimokṣaḥ saṃskṛtā vimuktiḥ | 
. 
. 
. 
 
sāṅgaḥ 
. 
. 
. 
 
saivāsaṃskṛtā vimuktiraśaikṣāṅgayuktā | aṅgānāṃ saṃskṛtatvāt | 
. 
. 
. 
 
saiva vimuktī dve 
. 
. 
. 
 
saiva saṃskṛtā vimuktirdve vimuktī sūtra ukte |  ceto vimuktiḥ prajñāvimuktiś ca |  vimuktiskndho ’pi sa eva draṣṭṭavyaḥ |  yat tarhi sūtra uktaṃ “katamacca vyāgrābodhyāyanā vimuktipariśuddhipradhānam |  iha bhikṣavo rāgāccittaṃ viraktaṃ bhavati vimuktaṃ dveṣānmohāccittaṃ viraktaṃ bhavati vimuktamityaparipūrṇasya vā vimuktiskandhasya paripūraye paripūrṇasya cānugrahāya cchandovīryam” iti vistaraḥ |  tasmānādhimokṣa eva vimuktiḥ | kiṃ tarhi |  tattvajñānāpanīteṣu rāgādiṣu cetaso vaimalyaṃ vimuktirity apare |  uktā vimuktiḥ | 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
               
samyagjñānaṃ tu samyagdṛṣṭiḥ | vyatiriktaṃ katamat | 
. 
. 
. 
 
jñānaṃ bodhiryathoditā || 6.76 || 
. 
. 
. 
 
yaiva hi pūrvaṃ bodhiruktā saiveha samyagjñānaṃ veditavyam |  yaduta kṣayajñānamanutpādajñānaṃ ca | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
katamat punaś cittaṃ vimucyate kimatītamanāgataṃ pratyutpannam | 
. 
. 
. 
 
vimucyate jāyamānasaśaikṣaṃ cittam āvṛteḥ | 
. 
. 
. 
 
“anāgataṃ cittamutpadyamānaṃ visucyate aśaikṣamāvaraṇebhya” iti śāstrapāṭhaḥ |  kiṃ punas tasyāvaraṇam | kleśaprāptistadutpattivivandhatvāt |  vajropame hi samādho sa ca prahīyate |  tac cotpadyamānamaśaikṣaṃ cittaṃ vimucyate | sā ca prahīṇā bhavati |  tacāśaikṣaṃ cittam utpannaṃ vimuktaṃ ca | yat tarhi notpadyamānaṃ laukikaṃ ca |  tad api vimucyate |  yattu niyatamutpattau tadevoktam |  laukikaṃ kuto vimucyate |  tata evotpattyāvaraṇāt |  nanu cāmuktasyāpi śaikṣasya laukikamutpadyate na tattādṛśam |  kīdṛśaṃ tat | kleśaprāptisahitam |  kima vastho mārgastadutpattyāvaraṇaṃ prajahāti | 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  .  .  .  .  . 
                       
nirudhyamāno mārgastu prajahāti tadāvṛtim || 6.77 || 
. 
. 
. 
 
vartamāna ity arthaḥ | 
. 
. 
. 
 
yā cāsaṃskṛtā vimuktiruktā ye ca trayodhātava ucyante prahāṇadhāturviṃrāgadhātunirodhadhāturiti |  ka eṣāṃ viśeṣaḥ | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
asaṃskṛtaiva dhātvākhyā 
. 
. 
. 
 
saivāsaṃskṛtā vimuktistrayo dhātavaḥ | tatra punaḥ 
. 
. 
. 
 
virāgo rāgasaṃkṣayaḥ | 
. 
. 
. 
 
rāgasya prahāṇaṃ virāgadhātuḥ | 
. 
. 
. 
 
prahāṇadhātur anyeṣāṃ | 
. 
. 
. 
 
saṃkṣaya iti vartate | rāgādanyeṣāṃ kleśānāṃ prahāṇaṃ prahāṇadhātuḥ | 
. 
. 
. 
 
nirodhākhyastu vastunaḥ || 6.78 || 
. 
. 
. 
 
saṃkṣaya ityevānuvartate | kleśanirmuktasya vastunaḥ prahāṇaṃ nirodhadhātuḥ |  yena vastu nirvidyate virajyate ’pi tena vastunā | catuṣkoṭikam | kathaṃ kṛtvā | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
nirvidyate duḥkhahetukṣāntijñānaiḥ 
. 
. 
. 
 
duḥkhe samudayakṣāntijñānair eva nirvidyate nānyaiḥ | 
. 
. 
. 
 
virajyate |
sarvair jahāti yaiḥ 
. 
. 
. 
 
sarvair api duḥkhasamudayanirodhamārga kṣāntijñānair virajyate |  yaiḥ kleśān prajahāti | 
.  . 
.  . 
.  . 
   
evaṃ catuṣkoṭikasaṃbhavaḥ || 6.79 || 
. 
. 
. 
 
evaṃ catuṣkotikaṃ sidhyati | nirvidyata eva duḥkhasamudayakṣāntijñānaiḥ |  kleśān prajahat nirvedavastvālambanatvāt |  virajyata eva nirodhamārgakṣāntijñānaiḥ kleśān prajahat |  prāmodyavastvālambanatvāt |  ubhayaṃ pūrvaiḥ kleśān prajahat |  nobhayamuttaraiḥ kleśānaprajahaditi |  tatra vītarāgaḥ satyāni paśyandharmajñānakṣāntibhiḥ kleśānna prajahāti |  jñānais tu prayogavimuktiviśeṣamārgasaṃgṛhītair na prajahātīti | 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
.  .  .  .  .  .  .  . 
               
abhidharmakośabhāṣye mārgapudgalanirdeśo nāma ṣaṣṭhaṃ kośasthānaṃ samāptam iti
||śrī lāmāvākasya yadatra puṇyam || 
. 
. 
. 
 
Permanent link
Go to Wiki Documentation
Enhet: Det humanistiske fakultet   Utviklet av: IT-seksjonen ved HF
Login